Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

12.4. Markaziy banklarning yuzaga kelish sabablari va shart-
sharoitlari. 
Kredit  moliya-tizimining  barqarorligining  ta`minlash,  uning 
aloxida    bo`g’inlarining  birinchi  navbatda  tijorat  banklari  faoliyatini 
barqarorligini ta`minlash mamlakat markaziy bankning asosiy vazifasi 
xisoblanadi.  Markaziy bankning yana bir asosiy  vazifalaridan kredit 
organlarini  (tizimini)  faoliyatini  tartibga  solish  va  umumlashtirishdan 
iboratdir.  
 
Uzok  yillar  mobaynida  tijorat  banklari  va  emission 
banklarining  bajaradigan  funktsiyalari  qo`shilib  ketdi.  Bular  qatoriga 
banknotlarni  emissiya  qilishning  markazlashuvi  bir  qo`lda  yoki  bir 
necha  banklarning  qo`lida  ya`ni  davlatning  maxsus  qonuniy 
dalolatnomalari  bilan  qo`llab-quvvatlanadigan  banklar  qo`lida  ushlab 
turishi, keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so`ng emissiya 
chiqarish xuquqini berilishini, yoki aloxida markaziy emission banklar 
deb  nomlanuvchi  banklarning  paydo  bo`lish  jarayonlarini  misol  qilib 
keltirish mumkin.  
Zamonaviy ikki pog’onali bank tizimi ko`p sonli tijorat banklari 
va  yagona  Markaziy  bankga  asoslangan  bank  tizimi  shu  yo`l  bilan 
vujudga  keldi.  Odatda  Markaziy  bank  -  bu  davlat  balki,  masalan, 
Angliya  banki,  Frantsiya  banki,  Bundes  bank,  YAponiya  banki, 
SHvetsariya  milliy  banki,  Finlyandiya  banki  va  xakozo  yagona 
banklardan  tashkil  topadi.  Birok  AKSH  Markaziy  bank  12  xududiy 
Federal    banklardan,  ya`ni  federal  zaxira  tizimi  (FZT)  boshkaruv  

---

219 
 
kengash  tomonidan  boshkariladigan  bo`limlardan  iboratdir.  Markaziy 
bank  kapitaliga  bo`lgan  mulk  shakliga  ko`ra  ular  Davlat  (kapital 
davlatga tegishli) aktsioner va aralash kapitalli turlariga bo`linadi.  
Ba`zi  Markaziy  banklar  Davlat  banklari  ko`rinishlarida 
shakllanadilar.  Ularga  Nemis  Federal  Banki  (Germaniya  Bundes 
banki).  1957  yilda  Rexs  bankning  davomchisi  (1975  yilda  paydo 
bo`lgan  )  sifatida  shakllandi.  Ba`zi  Markaziy  banklar-  oldin  xususiy 
bank  masalan,  Angliya  banki  (  1694  ),  Frantsiya  banklari      (1800y.) 
sifatida  keyinchalik  esa  milliylashtirilib  davlat  bankiga  aylantirilgan. 
Aktsioner  turidagi  Markaziy  bank  qatoriga  AKSH  FRT  (Federal 
Rezerv  tizimi)  kiritish  mumkin.  FRS  1913  yildagi  Federal  Rezerv 
asosida  paydo  bo`lgan  aralash  turdagi  Markaziy  banklar  jumlasiga 
kapitalida  davlat,  aktsioner  va  xususiy  va  kapital  ishtirok  etgan 
banklar  kiradi.  Bu  guruxlar  katoriga  kiruvchi  YAponiya  banklar 
(1882y.)  misol  qilinib  keltirilishi  mumkin.  Konun  buyicha  1942yilda  
55% ustav kapitali davlatga tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda  
Markaziy  bank  xuquqiy  me`yorlarini  tartibga  soluvchi,  aniklovchi 
(belgilovchi)  qonunlar  mavjuddir.  Turli  mamlakatlarda  Markaziy 
banklarga      turli  funktsiyalarni  belgilab  berilishi  mumkin.  Lekin  
Markaziy  bank  doimo  Davlat  va  bank  belgilarini  o`zida 
mujassamlashtirilgan o`zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo`lib 
qoladi.  Mamlakatning  Markaziy  Banki  -  shu  davlat  bank  tizimining 
asosiy    qismi  bo`lib  xisoblanadi.  Markaziy  bank-  birinchi  urinda 
davlat  va  iqtisodiyot  o`rtasida  vositachi  bo`lib  xizmat  kiladi.  Ammo 
Markaziy bank o`z oldiga foyda olishni maqsad qilib ko`ymaydi. 
Markaziy  banklarning  paydo  bo`lishi  quyidagi  sabablar    bilan 
belgilanadi: 
1.  Naqd  pullarni  emissiya  qilishning  bitta  markazda 
to`planishining zarurligi 
2.  Tijorat  banklarining  inqiroz  paytida  naqd  pul  emissiyasi 
bo`yicha majburiyatlarini taminlay olmasdi. Bunga misol qilib , 1907-
yilda AQSHdagi inqirozni aytish mumkin. 
3.  Davlatni  moliyaviy  tang,  og’ir  ahvoldan  qutqarish.  Angliya 
Markaziy bankining monarz   Karl II ni davlat moliya majburiyatlarini 
bajarish uchun tashkil etilgan. 
4. Xususiy tijorat banklarining o`zi ham pul emissiya qilishdan 
bezib qolishdi. (
Senvoraj-
naqd pul emissiyasidan olinadigan daromad) 

---

220 
 
Lekin,  umuman  olganda  Markaziy  banklar  tomonidan 
bajariladigan operatsiyalar quyidagi turt guruxga (turga) bo`linadi: 
1. Banknotlarning monopol emissiyasini amalga oshirish; 
2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi; 
3. Markaziy bank- xukumat bankiri hisoblanadi; 
4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank 
nazoratini amalga oshiradi. 
 
Markaziy  banklarga  davlat  vakili  sifatida  qonuniy  tarzda 
banknotlarni  monopol  ravishda  emissiya  kilish  biriktirilgan,  ya`ni 
umummilliy  kredit  pullarini  bosib  chiqarish  yuklatilgan.  Ta`kidlash 
kerakki, 
sanoati 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
banknotalar 
pul 
massasining  sezilarsiz  qismini  tashkil  etadi,  shuning  uchun  Markaziy 
bankning  monopol  emissiya  funktsiyasi  birmuncha  pasaytirilgan. 
Biroq,  banknotalarni  chiqarish  funktsiyasi  mamlakatdagi  pul 
zaxiralarini  tashkil  kiluvchi,  chakana  pul  muomalasini  nakd 
banknotalar bilan ta`minlash va kredit tizimini likvidliligini ta`minlash 
vositasi  xisoblanadi.  Bu  funktsiyalar  nakd  pul  muomalasi  ulushi 
sezilarli bo`lgan mamlakatlarda katta axamiyatga egadir. 
 
Markaziy  bank  bevosita  tadbirkorlar  va  aholi  bilan  xech 
qanday  faoliyat  olib  bormaydi.  Uning  asosiy  mijozlari  bo`lib  tijorat 
banklari  xisoblanadi.  Tijorat  banklari  iqtisodiyot  va  Markaziy  bank 
orasida  (o`rtasida)  vositachi  sifatida  faoliyat  ko`rsatadilar.  Markaziy 
banklar  banki  sifatida  tijorat  banklarining  zaxiralarini  saqlaydi, 
jumladan,  majburiy  zaxira  talablari  shaklidagi  pul  mablag’larini 
saqlaydi,  ularning  kreditorlari  sifatida  ishtirok  etadi,  tijorat 
banklarining  Markaziy  bankda  ochadigan  xisob  varaqlari  orqali 
(O`zbekiston Respublikasi- xisob-kassa markazi) mamlakat miqyosida 
naqkd  pulsiz  xisob-kitoblarni  amalga  oshiradilar;  banklar  va  boshqa 
kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradilar.  
Kapitalidagi mulk shaklidan qat`iy nazar Markaziy bank davlat 
bilan  o`zviy  bog’liqdir.  Xukumat  bankiri  sifatida-  Markaziy  bank 
xukumat  g’azinachisi  o`rnida  va  kreditori  sifatida,  vakili  (agenti), 
Moliyaviy  maslaxatchisi  sifatida  faoliyat  olib  boradi.(ishtirok  etadi). 
Bu 
o`rinda 
Markaziy 
bank 
xukumat 
tashkilotlarining 
va 
korxonalarning  xisob  raqamlarini  yuritadi,  soliqlarni  va  boshqa 
tushumlarni  yig’adi,  to`lovlarni  amalga  oshiradi.  Markaziy  bank, 
qoidaga  binoan,  davlat  byudjetining  kassa  ijrosini  amalga  oshiradi. 
Davlatga  soliqlar  va  zayomlardan  (obligatsiyalardan)  tushgan 

---

221 
 
daromadlar  xukumat  xarajatlarini  qoplovchi  Markaziy  bankdagi 
kaznacheyliklikning foizsiz raqamiga o`tkaziladi. (Moliya vazirligi). 
Xukumatning  kreditori  sifatida,  Markaziy  bank  davlat 
zayomlarini  yangilarini  muomalaga  chiqarish,  joylashtirish,  o`zining 
portfelini  to`ldirish  uchun  davlat  qog’ozlarini  sotib  olish,  davlatga 
(xukumatga) tugri gazna kreditlarini berish bilan shugullanadi. 
Davlat byudjetining defitsiti sharoitida ko`pgina mamlakatlarda 
Markaziy bankning xukumatni kreditlash va davlat qarzini boshqarish 
funktsiyalari  kuchayadi.  Markaziy  bank  davlat  qarzini  boshqarish 
uchun  usullardan  foydalanadi.  Masalan,  davlat  majburiyatlarining 
kurslariga  ta`sir  ko`rsatish  maqsadida  ularni  sotadi  va  sotib  oladi, 
sotish  shartlarini  o`zgartiradi,  turli  yo`llar  bilan  xususiy  investorlar 
uchun ularni jozibadorligini oshiradi. 
Davlatning  vakili  (agenti)  funktsiyasida,  Markaziy  bank 
mamlakatning  oltin-valyuta  zaxiralaridan  foydalanadi,  milliy  pul 
birligi  kursini  ushlab  turish  uchun  valyuta  bozorlarida  valyuta 
intervitsiyasi    kabi  vositalardan  foydalanadi.  Markaziy  bank  xalqaro 
valyuta-kredit tashkilotlarda o`z mamlakati nomidan qatnashadi.