Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
12.3. O`zbekiston Respublikasining bank tizimi.  
Kredit - bank tizimining shakllanishi va rivojlanishi - iqtisodiy 
isloxatlarni 
amalga 
oshirilishining 
ajralmas 
belgilaridan 
(xususiyatlaridan) biridir. Bu shu bilan ta`kidlanadiki, bank tizimi xar 
qanday  turdagi  iqtisodiyotning  markaziy  tizimini  tashkil  qiluvchi 
unsurlaridan  hisoblanadi.  Bank  tizimi  vaktinchalik  bo`sh  turgan  pul 
mablag’larini  akkumulyatsiya  qilish  funktsiyasini  amalga  oshiradi. 
Bank tizimining muvoffakiyatli ishidan iqtisodiyotni samarali faoliyat 
ko`rsatishi,  umuman  olganda  mamlakatdagi  iqtisodiy  o`sish  bog’liq 
bo`ladi. Bank deb pul mablag’larini yig’uvchi, saklab beruvchi, kredit-
xisob  va  boshqa  xar-xil  vositachilik  operatsiyalarini  bajaruvchi 
muassasalarga aytiladi. 

---

215 
 
Agar mamlakatda etarli darajadi bank faoliyatini ko`rsatayotgan 
banklar, kredit tashkilotlar xamda iqtisodiy tashkilotlar mavjud bo`lsa 
u xolda bank tizimi  mavjudligi to`g’risida  gap yuritsa bo`ladi. Ushbu 
sharoitda banklar va kredit tashkilotlari  turli shakllarida xamda doimo 
o`z mijozlari- iqtisodiyot sub`ektlari, Markaziy bank, boshka organlar, 
davlat  xokimiyatlari  va  davlat  boshkaruv  organlari,  o`zaro  yoki 
yordamchi  tashkilotlar  bilan  mulokotda  (munosabatda)  bo`lib 
turadilar. 
 
Bank tizimi - tashkiliy to`zilma sifatida yirik tizim bo`lib - 
mamlakatningiqtisodiy  tizimiga  kiradi.  Bu  shuni  bildiradiki, 
banklarning  faoliyati  va  rivojlanishini  moddiy  va  nomoddiy 
ne`matlarni ishlab chiqarish, muomala va iste`mol qilish bilan  bog’liq 
xolda  ko`rib  chiqish  zarurdir.  O`zining  amaliy  faoliyatida  banklar 
xo`jalik  xayotini  tartibga  solish  mexanizmi  bilan  o`zviy  ravishda 
bog’liq.  
Tijorat  banklarini  belgilariga  qarab  quyidagi  turlarga  bo`lish 
mumkin.  Mulkchilik  shakliga  qarab  banklar:  davlat  bankiga, 
aktsiyador  banklarga,  kooperativ,  xususiy,  mintakaviy,  aralash 
mulkchilikka asoslangan bankka bo`linadi.  Aktsiyador 
banklar 
aktsiyador  jamiyat  kabi  ochik  turdagi  yoki  yopiq  turdagi  aktsiyador 
banklar bo`lishi mumkin. Aktsiyadorlar safiga kirish aktsiyalarni sotib 
olish  yuli  bilan  amalga  oshiriladi.  Hukukiy  va  jismoniy  shaxslar 
banklarning  aktsiyalarini  sotib  olishi  va  aktsiyadorlar  bo`lishi 
mumkin. 
Ba`zi  tijorat  banklari  paylar  (badallar)  xisobidan  tashkil 
qilinishi mumkin. Bu turdagi banklarning qatnashchilari xam xuquqiy 
va jismoniy shaxslar bo`lishi mumkin. 
Xususiy banklar - jismoniy shaxsning pul mablag’lari xisobidan 
tashkil qilingan banklar xisoblanadi. 
Joylashish  belgisiga  qarab  tijorat  banklar:  xalkaro,  respublika, 
mintakaviy, viloyat banklariga bo`linishi mumkin. 
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar - universal va 
maxsus banklarga bo`linadi. 
Universal  banklar  xilma-xil  operatsiyalar  bajarish,  xar  xil 
xizmatlar  amalga  oshirish  xususiyatiga  ega  bo`ladi.  Maxsus  banklar 
ma`lum  yo`nalishlarga  xizmat  ko`rsatib,  o`z  faoliyatini  shu 
yo`nalishlarda  yutuklarga,  samaradorlikka  erishishga  bag’ishlaydi. 
Bunday  banklarga  tarmoqlarga  xizmat  ko`rsatuvchi  banklar,  eksport-

---

216 
 
import  operatsiyalarini  olib  boruvchi  banklar,  investitsiya  banklari, 
ipoteka-zamin banklari kirishi mumkin. 
 
 
Segmentlangan  bank  to`zilmasi  tijorat  va  nobank  kredit 
tashkilotlariga  faoliyat  muxitini  (operatsiyalarini)  qat`iy  qonuniy 
tomonidan  chegaralab  ko`yilishini  bildiradi.  Bunday  xolat  xozirda 
AKSH,  YAponiya,  Kanada  kabi  davlatlarda  mavjud  bo`lib  ularda 
korparativ 
mijozlarning 
qimmatli 
qog’ozlarni 
chiqarish 
va 
joylashtirish operatsiyalari bilan  shug’ullanishlari taqiqlanadi. Biroq, 
bugungi kunda AKSH 1933 yilda  qabul qilingan Glass-Stegal qonuni 
bekor  qilinishi  kutilmoqda.  Ammo,  rivojlangan  mamlakatlarga  bir 
yoki  ikki  pog’onali  bank  tizimi  xosdir.  Bir  pogonali  bank  tizimi 
varianti  mamlakatda  yagona  markaziy  bank  xali  mavjud  bo`lmasa 
yoki bitta markaziy bankdan iborat bo`lsagina real (xaqikatda) mavjud 
bo`lishi mumkin. 
Ammo  tsivilizatsiya  darajasidagi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitiga 
ikki  pog’onali  bank  tizimi  xos.  Bunda  birinchi  pog’ona  banklari-bu 
Markaziy  bank,  ikkinchi  quyi  pog’ona  esa-tijorat  banklari  va  kredit 
tashkilotlaridir.  Markaziy  bank-bank  tizimi  mavjud  bo`lgan  barcha 
davlatlar  pul-kredit  tizimining  asosini  tashkil  kiladi.    Markaziy 
bankning 
moliya 
bozoridagi 
o`rni 
mamlakatda 
bozor 
munosabatlarining rivojlanish darajasiga va xususiyatiga bog’liq.  
Bu esa o`z navbatida ikki pogonali bank tizimini  shakllanishiga  
asosiy  omil  bo`lib  xisoblanadi.  CHunki    buning  tepasida  Markaziy 
bank  bo`ladi.  Ikki  pogonali  bank  tizimining  zarurli  bozor 
munosabatlarining 
qarama-qarshiliklaridan 
kelib 
chiqadi. 
Bir 
tomondan,  bu  xususiy  moliya  mablag’laridan  erkin  foydalanish 
xuquqini  talab  qiladi.  Bu  quyi  pog’ona  banklar-tijorat  banklari  orqali 
amalga  oshiriladi.  Ikkinchi  tomondan,  bu  munosabatlarni  ma`lum 
miqdorda  tartibga  solish  nazorat  kilish  maksadli  yo`naltirish  zarur. 
Bunday maxsus institut sifatida Markaziy bank yuzaga chiqadi. 
Bank faoliyatini maxsus litsenziya asosida amalga oshiriladigan 
faoliyatdir.  Biz    aytganimizdagi      O`zbekiston  Respublikasi  Tijorat 
banklari    Markaziy  bank  tomonidan  beriladigan  litsenziya  asosida 
faoliyat  olib  boradilar.  Ularga  qo`shimcha    retsenziya  zarur  emas 
(fakat valyuta operatsiyalaridan tashqari). Bozor iqtisodiyoti va jaxon 
xo`jaligi  rivojlanishi  bilan  bank  tizimi  xam  rivojlana  bordi.  Xozirgi 
sharoitda  banklar  tobora  ko`proq  faqat  sof  bank  operatsiyalarini 
bajaradigan emas. 

---

217 
 
Tijorat banklari kuyidagi operatsiyalarni bajaradi: 
- passiv operatsiyalar; 
- aktiv ssuda operatsiyalari; 
- bank xizmatlari va vostitachilik operatsiyalari; 
-  bankning  o`z  mablag’lari  xisobidan  amalga  oshiradigan 
operatsiyalar va boshqalar. 
Shu  bilan  birga  banklar  moliyaviy  xizmatlar  ko`rsatadigan 
moliyaviy  muassasalarga  aylanmokda,  bu  bank  balansida  aks 
ettirilmaydi,  lekin  juda  katta  daromad  keltiradi.  Masalan:  banklar 
valyuta  operatsiyalarini  bajarganda  sarroflar-brokerlar  sifatida 
maydonga  chiqadilar  va  katta  miqdorda  vositachilik  xaqi  oladilar. 
Lekin bu operatsiyalar bank balansida aks ettirilmaydi. Xozirgi paytda 
yirik  tijorat  banklari  qariyib  350  turdagi  moliyaviy  xizmat 
ko`rsatmokda.  
O`zbekiston  Respublikasining  «Banklar  va  bank  faoliyati 
to`g’risida»gi  qonunda  tijorat  banklarining  quyidagi  operatsiyalari 
qayd qilingan: 
1.
 
Mijozlarning xisob varaqalarini olib borish: 
2.
 
Mijozlarga kassa xizmati ko`rsatish: 
3.
 
Mijozning  topshirig’iga  binoan  nakd  pulsiz  xisob-
kitoblarni bajarish: 
4.
 
Qisqa yoki uzok muddatli kreditlar berish: 
5.
 
SHartnoma 
yoki 
pullik 
asosida 
buyurtmachining 
topshirig’iga binoan kapital quyilmalarni mablag’ bilan ta`minlash: 
6.
 
Bo`sh  pul  mablag’lari-depozitlarini  muomalaga  jalb 
kilish: 
7.
 
Axolidan omonatlarni kabul kilish: 
8.
 
Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish: 
9.
 
Lizing operatsiyalarini amalga oshirish: 
10.
 
Tijorat  banki  davlatning  xamda  boshkalarning  kimmatli 
kogozlarini xarid kilish va sotish: 
11.
 
Xorijiy valyuta va kimmatli metallarni xarid kilish va sotish: 
12.
 
O`z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish: 
13.
 
Byudjetning kassa ijrosini bajarish: 
14.
 
Bank  operatsiyalari  bo`yicha  maslaxatlar  berish  va  boshqa 
operatsiyalar. 
Ular  orasida  eng  ko`p  tarkalgani  veksellarni  xisobga  olish 
usulidir. Bank veksel saklovchidan nakd xisob-kitob kilish yo`li bilan 

---

218 
 
veksel sotib oladi. Unda qayd etilgan summadan xisobga olish foizini 
- ko`rsatilgan xizmat uchun xaq ushlab qoladi. Veksel bo`yicha tulov 
muddati kelganida bank uni vekselni sotgan veksel’ saklovchiga emas, 
balki vekselni bergan shaxsga takdim etadi. 
Qimmatli  qog’oz  garovga  olinib,  beriladigan  ssudalar, 
shuningdek    mana  shunday  qog’ozlarni  xarid  qilish  bo`yicha 
operatsiyalar fond operatsiyalari deb yuritiladi. 
Tovar evasiga beriladigan ssudalar omborlar yo`ldagi va savdo 
aylanmasidagi bo`lgan tovarlarni garovga olib takdim etildi. Ssudalar 
o`z muddati to`lanmagan hamma xollarda garovga qo`yilgan qimmatli 
qog’ozlar va tovar moddiy boyliklari bank ixtieriga mulk bo`lib o`tadi. 
To`lov  qobiliyatiga  shubxa  yo`q  yirik  mijozlarga  bank  xech  kanday 
ta`minotsiz ssudalar eki bank kreditlari deb ataladigan qarzlar beradi.