Ijtimoiy chegaralangan leksika

E p it e t

  yoz uvc hini ng   ma qs adi   v a   ep it etnin g   ma z mu n i   nuq tai  

n az a ri d an  t asvi riy  v a   li ri k      de b      ikk iga       bo ’lin adi . 

Ta svi ri y  e pit et       pr ed me t ning   bi ro r  ta shqi   b elgis ini   a jrat ib  

ko ’r s atish   u chu n   ish la tili b ,  und a  b ahol ash   ot te nk asi   (қ i mma ti ) 

bo ’l ma yd i : 

Ha r   kun   chiq ar      ya   r   q   i   r  a  b   of tob ,    

Tong otadir   o’lkada har kun,   

Ha r     s  o   f    sa h  a r ,    h ar   bi r  t  i  n   i  q    tu n .  

  S h ar a f  bo r  de b  et adi r  xi tob  

                                          ( H.   O  l   i   m  j  o   n .   «Do ’st i mg a ») .  

Lirik  e’itetlar  esa  avtorning  tasvir lanayotgan  predmetga  to’g’ridan -

to’g’ri munosabatini ko’rsatadi.  

Le kin   La yl i  bosh ig a  k elg an    

Qo   r   a  kunl a r  bi zg a   yot   butun ;    

B i zga   yo tdi r   Shi rin   bax tini    

P a ymo l   et gan   u      q  o   p -q   o  r   a    tun  

                                                                    ( H.   O  l  i   m  j  o   n .  I ) .  

yo k i:  

Ga ml e t   yu r ag iga  b er a rdi    h a yo t    

S e ning  u      o ta shin ,  g ulb arg   lab la ring ,    

Jasur hayoliga bog’lardi  qanot   

Bog’idan bir kezib o’tganing sening  

                                                 

3

 А..Тихонов, Р.Кунгуров. Сравнения в русском и узбекском языках, “Республиканская конференция по 

вопросам языкознания и методика преподавания иностранных яыков”, Алма- Ата, 1964 г., 73- бет. 

---

                                                ( H.   O  l   i   m  j  o   n .  «Of e li ya nin g  o ’limi ») .  

Shunday  epitetlar  ham  bo’ladiki,  unda  tashqi  tasvir  "mahnosi  ham, 

l iri k   ele me n t   h a m  ma v jud .   Bu nda y  e pit etl a r       l   i   r   o -e -p   i   k       e   p   i   t 

e   tl ar   de yi l adi .      

  B   o ’  l  a ,  

          yu   ms h oq ,  

                        s   e   m  i   z ,  

                                        s   ye   r  o   b  

                                              s iyn a l a rda    

Ya ngi  d av r   yu r agin ing  

              O’t i      k o ’ka rg an ,  

  Yu r akl ar i      te tik      u rg an  

op poq ,         mo mi q       t an !  

                        ( H.   O  l  i  m  j  o   n .   «B axtl a r  vo di ysi ». )  

Epitetlarning  biz  yuqorida  metaforik  xarakterga  ega  bo’lishlari,   

metonimiyaga  yaqinligi        haqida      o’qidik.        Lekin  ularni  bir -

bi rl a rid an   f a r ql ash   lo zi m  b o ’la di .  M et af or a   va   me to ni mi ya l a r   shu 

mahnoga  teng  keladigan      mustaqil  ifoda  sifatida  ko’zga    

tashlansa,  epitet        doim      o’z    aniqlanmishiga  bo’ysunadi,  uning 

so ya s i  ka bi  ung a  e rg as hib   yu r adi .    [ 8; ]  

Yuq or ida   a ytg an imi z d ek ,   ag ar   biz  bi ro r   k i shi   h aqid a       ga pi ra 

tu ri b ,  uning   yu ra gi   to sh   de r   ekan mi z     ju ml ad agi      yu r ag i  tosh  

birikmasidan  qattiqqo’llik,      befarqlik,  rahmsizlik  tushunchasini   

a ngl a ymi z .   Bu   ho lat da         tosh yu r ak   b ir likd a      me t a f or a     

hisoblanadi.  Ammo  bu        o’rinda      tosh  so’zining   ko’chma  ma’noda 

is hl atilg an ligin i    e sd an   ch iqa r ma sl ik   k er ak .   De ma k ,   tos h  yu r ak  

bi ri k ma sid agi   tosh   ep ite ti   me t a fo rik   epi te t         s if ati da   ta lqin      

qi lish ishi   loz i m.  

Yok i  

Auditoriya  shovqin  ko’tardi

 

bi rik ma s i  

bi lan  

Sh ovqin 

ko’targan auditoriya gaplarini chog ’ishtirib ko’raylik. 

---

Birinchi  ga’dan  biz  studentlar  shovqin  ko’targanini    tushunamiz  va 

uni      auditoriyadagi  studentlar  shovqin      ko’tardi      yoki  oddiygina 

studentlar  shovqin  ko’tardi      gapi      bilan  almashtirish  mumkin. 

Demak, birinchi ga’da   biz  metonim iya hodisasini ko’ramiz.  

Ikkinchi  gapda  shovqin  ko’targan  birikmasi  auditormyaga 

ni sba ta n  an iqlov chi   —   epit et ,   a mmo  u   me t oni mi k   xar ak te rg a  e ga .  

Ҳ.  Olimjondan  keltirilgan  quyidagi    parchada  bu  ҳolat  yana  — 

o chiq -o yd in  s e zila di:  

Ko’kdan 

Ha r   kun  

Ol tin    ol ov  t o ’ki ldi .  

  Ji m- ji t   ha r  tu n    

G’avg’o bilan so’kildi.  

M ud rag an ,  

U  x   l  a  g   a  n  

h ar   ye r   jo nla ndi .  

Ko’pincha  o’xshatish  bilan  sifatlash  ham  aralashtiriladi.  Masalan, 

on a   —   Vat an ,   v elo sip ed   —   k o ’zoyn a k   b iri k ma l ar ini   ola yl ik .   Bul ar 

bir o’rinda o’xshatish   deyill sa, ikkinchi o’rinda sifatlash deyiladi. 

Haqiqatda  bu  yerda  ikki  holatni  ham  ko’rish  mumkin.  Byrinchidan 

misoldagi,        Vatan,  ko’zoynaklar  Ona  va  velosipedga    oxshatilgan. 

Shu  bilan  birga,  Vatanning  ulug’lik,      mehribonlik  kabi 

xu susi ya t ini ,   belgi sini   on a   so ’zi  o r qal i     an iql aya p ti         h a m.    

Shunyng  uchun  bunday  epitetlarni  o’xshatish  epitetlar  deyish 

ma’qulroq bo’lardi.