Ijtimoiy chegaralangan leksika

Xu los a  

 

M a zku r     ma v z u    bo ’yi c h a  olib   bo rg an   ishl a ri mi z   n ati jasi da 

( ba dii y  t asvi r   vosi ta la ri ,   ul ar ni  aks   etish i  ( ada bi yot da   v a  nu tqd a) 

t avs ifi   v a   t asni fi ,  ti ldan -   ti lga   o ’g ir ish ,   o ’qi tish   bo ra sid a )  qu yid agi 

xu los al arg a  k eldik .  

-   Ad abi yo t   –   sa ’n at ning   bir   tur i ,   s o ’z   s an ’a tidi r .   Ba dii y 

adabiyot  hayotni  so’z  orqali  tasvir  etadi.  Adabiyotda  hayotning 

mu h i m  v oq ea   -  hod is ala ri ,   k ishi la rni ng   o ’zi ga  xo s  xisl atl a ri , 

r uhi ya t i ,   o rzu   -   umi d l a ri ,   d ar di ,   si r  -   a sr orl a ri   aks   eta di .   Shu   t a riq a , 

adabiyot  turmushni  o’rganish  quroli  bo’lib  xizmat  qiladi.  Yozuvchi 

turmushni,  fakt  va  hodisalarni  o’rganadi,  ulardan  zarur  xulosalar 

c hiq a rad i .  Ana   shu   xu los ala rn i  jonl i  o br a zla r   vos it asi da   i fod al a ydi . 

De ma k ,   b adi i y  a da bi yo t  dun yo ni  ba dii y    o ’z l asht ir ishd an  i bor atd ir .  

Badiiy    asarda    qo’llanilgan    barcha    so’zlar    ham    tasviriy  

vositalardir.    Ana    shu    so’zlar    vositasida    yozuvchi    asarning  

ma’nosi,    g’oyasini    o’quvchiga    yetkazib    beradi,    unda  

t asv irl an a yot gan    v oqe a -xod isa ga     o ’quv chi ning    mu no sab at ini  

uyg’otadi.    Busiz,    umuman    adabiy    asar    haqida    gap    bo’lishi  

mumkin    emas.    Adabiy    asarda    ishlatilgan    so’zlarning    bir    xili  

betaraf    qimmatda    bo’lsa,    ikkinchi    bir    xillari    nutqqa  

e ksp r essiv ligi ,     emo t s i ya     b e rish     u chun     hi z ma t     qi lad i .     Alb att a   

neytral  qimmatga    ega    bo’lgan    so’zlar    ham    kontekst,    maxsus  

in ton atsi ya     yo r da mi d a    n utqq a    e ksp r essi vlik    k ir itish i     mu mk i n .  

-   Tasv ir i y  vosi tala r   b ar ch a   til la rg a  xos   u mu mi y  s til ist ik   bi rlik 

bo’lib,  u  turli  tillarda  turlicha  nomlanadi  (metafora,  metonimiya, 

kinoya,  o’xshatish,  metaphor,  metonymy,  irony,  simile,  ирония 

k abil a r) .    

-   Ba dii y  t asvi r   vosi ta la rni ng  t uz ilishi   v a  s hak li  ba r ch a  till a rga 

xos  umumiy  birlik  bo’lib,  ularni  bir  tildan  ikkinchi  tilga  tarjima 

qi lish da   ma z mu ni  v a   sh ak li   o ’z ga ris hi ,   o ’z ga r ma s ligi   yo ki   ta svi ri y 

---

vosita  bo’lmay  qolishi  mumkin.  Bu  ko’rinish  quyidagilarda 

namoyon bo’ladi: 

- Asl i y  bi rl ik   bil an   ta r ji ma   q il ing an   bir lik   o ’rta sid a   s e ma n tik 

assotsatsiya ya’ni bog’liqlik bo’lmasa.   

- Asl i ya tda g i   jo y  no ml a r i   bil an   bo g ’l iq   a n ’an a   va   udu ml a r   yo ki 

faxrli nomlarning o’girilayotgan tildan farq qilsa.

 

- Ko ’p   ho ll ard a   ta r ji ma d a   asli ya t da gi   o ri gin al   v a ria nt   saq lan adi .   - 

Kuzatuvlarimizda  tasviriy  vosita  bir  so’z  yoki  birikma  orqali 

i fod al anis hi   mu mki nlig in i   ani qla dik .   Bu   xus usi ya t   qi yo sl an a yotgan 

h ar   ikki   tilg a  xosdi r .    

O’xshatish  —  ikki  narsa  yoki  voqea-hodisalar  o’rtasidagi 

o’xshashlikka  asoslanib,  ularning  biri  orqali  ikkinchisining 

belgisini,  mohiyatini  to’laroq,  konkretroq,  bo’rttiribroq  ko’rsatib 

b er i shd ir . 

Ijtimoiy    chagaralangan    lekika    ma’lum    social      guruxga  

mansub    so’zlsr    bo’lib,    ular    o’g’zaki    nutqda    ko’proq    uchraydi.  

Yo z ma     s ch akld a    ul a r     b adii y    a s a rla rd a     t asvi ri y    vo sit a   si fa tida   

p er son a jl ar     x a ra kt er ini     t asvi rla b     b eri sh       uc hun     us lubi y   

ma q s ad la rd a     fo yd al anil adi .     Ul arg a     ja rgoni z ml a r ,    a r go     v a     t ur li   

so si al    gu ruxl a r:  yo sh la r    ti li ,    ov chil a r ,    st uden tla r ,     a yo lla r     v a   

xo ka zo  g a     ma ns ub    l eks ik ala r    ki r adi .                  

Badiiy  tasvir  vositalarini  o’qitish  va  o’rganish  bo’yicha  aniq 

texnologiyalar  mavjud  emasligi  bois  ushbu  masala bo’yicha uslubiy 

tavsiyalar  yaratdik.  Uslubiy  tavsiyalar  o’z  ichiga  til  va  nutq, 

tarjima  mashqlari,  vaziyatli  o’yinlarni  oladiki,  ularning  barchasi  til 

o’rganuvchilarda  nafaqat  badiiy  tasvir  vositalarig a  oid,  balki  ularni 

tashkil  etuvchi  birliklarni  tarkib  toptiradi.    O’qitish  sifatini 

oshiradi deb o’ylaymiz.  

 

 

 

---