Noorganik kimyo

Kimyoviy xossalari
. Namlangan havoda temir tez qorayib qoladi. Buning 
sababi temirning bo’sh joylari ko’p. Lekin temirning sirti uni qorayishdan saqlaydi. 
Suvda quyidagi reaksiya sodir bo’ladi; 
2Fe + 3/2O
2
  + nH
2
O = Fe
2
O
3
*nH
2
O  
3Fe + 2O
2 
+ nH
2
O = Fe
3
O
4*n
H
2
O 
Fe + 2HCl = FeCl
2 
+ H
2
 
Fe + H
2
SO
4 
= FeSO
4 
+
 
H
2
 
Fe  + 4HNO
3 
= Fe(NO
3
)
3 
+ NO + 2H
2
O 
2Fe + 6H
2
SO
4 
= Fe
2
(SO
4
)
3
 + 3SO
2
 + 6H
2
O 
100 %li konsentrlangan sulfat kislota temirni passivlashtiradi. Yuqori 
konsentrasiyali nitrat kislota ham temirni passivlashtiradi. 
                                                 
37
 Shriver and Atkins, Inorganic  Chemisrty, Fifth Edition, 2010/ P.W.Atkins,T.L.Owerton, J.P. 
Rourke, M.T. Weller  and F.A. Armstrong, W.H. Freeman and Company, New York. 2010. P. 
449-502. 
 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
220 
 
2Fe + 3Cl
2 
= 2FeCl
3
 
Fe + S = FeS 
Azot va fosfor fosidlar, nitridlar hosil qiladi: Fe
2
N Fe
3
S ,     Fe
3
R,  Fe
2
P. 
Temir vodorod bilan gidridlar hosil qiladi. Bular quyidagilar FeN,  FeN
2
,    
FeN
3
   va   FeN
6  
gidridlar hosil bo’ladi.     
              II valentli temir birikmalari 
Bu birikmalarni olish uchun: 
FeCO
3  
= FeO + CO
2
 
FeSiO
3  
= FeO + SiO
2
 
Temir (II) gidroksidini olish uchun: 
FeSO
4 
+ 2NaOH = Fe(OH)
2 
+ Na
2
SO
4
  
 
Fe(OH)
2 
kislotalar va sirka kislotada eriydi. Temir (II) gidroksid tez qorayadi 
va oxiri qo’ng’ir rangli temir (III) gidroksidga aylanadi. Temir (II) tuzlari oson 
gidrolizga uchraydi.  
2FeSO
4 
+ 2H
2
O = (FeOH)
2
SO
4 
+ H
2
SO
4
 
Temir kuporosi   FeSO
4
*7H
2
O/ 
Temir sulfatni suvli eritmalari qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. 
6FeSO
4 
+ 2HNO
3 
+ 3H
2
SO
4 
= 3Fe
2
(SO
4
)
3 
+ 2NO + 4H
2
O 
10FeSO
4 
+ 2KMnO
4 
+ 8H
2
SO
4 
= 5Fe
2
(SO
4
)
3 
+ 2MnSO
4 
+ 8H
2
O + K
2
SO
4
 
Labatoriyada Mor tuzi ko’p qo’llaniladi: (NH
4
)
2
SO
4
*FeSO
4
 
FeSO
4 
zaharli  gazlarni ushlab qolish uchun ishlatiladi. Temirning (II) 
valentli ko’p tuzlari ma’lum. 
Temirning (III) valentli birikmalari. Temir (III) oksidi  temirli surik, 
mumiya, oxra bo’yoq sifatida ishlatishi ma’lum. Termitli aralashma bu alyuminiy 
va temir (III) oksidining aralashmasi, bu aralashmadan relslarni payvand qilishda, 
aviabombalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu aralashma portlashidan ko’p energiya 
chiqadi: 
2Al + Fe
2
O
3 
= Fe + Al
2
O
3
 
Fe(OH)
3 
amfoter xossaga ega, lekin ishqorlarda kam eriydi. Temir (III) ko’p 
tuzlar hosil qiladi. 
K
2
SO
4
·Al
2
(SO
4
)
3
·24H
2
O   achchiqtosh deyiladi. 
Temir (III) ga H
3
FeO
3 
va HFeO
2
 ma’lum. 
FeSl
3
  tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Soda ishtirokida to’la gidroliz sodir 
bo’ladi: 
2FeCl
3 
+ 3Na
2
CO
3 
+ 3H
2
O = 2Fe(OH)
3 
+ 6NaCl + 3CO
2
 
Fe
3+
  kislotalarda erib oksidlovchi xossasini namoyon etadi: FeCl
3 
+ 6KI = 
2FeI
2 
+ I
2 
+6KCl 
Mg + Fe
2
(SO
4
)
3 
= MgSO
4 
+ 2FeSO
4
 
2FeCl
3 
+ 3Na
2
S = 2FeS + S + 6NaCl 
Tibbiyotda FeCl
3
 qon to’xtatuvchi modda sifatida ishlatilishi ma’lum. Bu tuz 
ishqoriy metallar xloridlari bilan qo’sh tuzlar hosil qiladi. Na/FeCl
4
/,  Na
3
/FeCl
6
/ 
Muhim birikmalardan   FeS
2
 pirit hisoblanadi. 
Pirit ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi. 
FeS
2 
+ FeS
2 
= 2FeS + 2S   bu reaksiyadan oltingugurt olishda ishlatiladi. 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
221 
 
Pirit disproporsialanish reaksiyasiga kirishadi: 
FeS
2 
+ 5FeS
2 
+ 12KOH = 6FeS + 2K
2
SO
4 
+ 4K
2
S + 6 H
2
O 
906
0
C  da temir karbidlar hosil qiladi. Fe
3
C. 
Temir SO bilan pentakarbonil turdagi kompleks hosil qiladi / Fe(SO)
5
/. 
Temirning oksidlanish darajasi +6 va +8 bo’lgan birikmlari. H
2
FeO
4
 
kislotaning tuzlari ma’lum. Bularga BaFeO
4
 kiradi, bu oksidlovchi. 
Fe
2
O
3 
+ 4KOH + 3KNO
3 
= 2K
2
FeO
4 
+ 3KNO
2 
+ 2H
2
O 
2 Fe
+3
   -6e  =   2Fe
+6
 
N
+5
     +2 e  =  N
+3
 
Nad temir kislotasi ham ma’lum  N
2
FeO
5
: 
Fe
2
O
3 
+ 5KNO
3 
+ 4KOH = K
2
FeO
5 
+ 5KNO
2 
+ 2H
2
O 
3Fe
2
O
3 
+ 5KClO
3 
+ 12KOH = 6K
2
FeO
5
+ 5KCl + 6H
2
O 
Temirning juda ko’p kompleks birikmalari ma’lum.Temirning polisulfidlari 
strukturasi(13) ko’rsatilgan. 
Bularga kaliy gesasianoferrat K
4
/Fe(SN)
6
/, yoki kaliy geksasianoferrat(III)   
K
3
/Fe(SN)/, /Fe(NH
3
)
6
/ Cl
3
 geksaamminferrum (III) xlorid.