Savol va topshiriqlar
1. G‘azal hajmi, mavzusi, vazni, qo
yasi va radi
haqida ma’lumot bering.
2. Lirik qahramon yordan ko‘ngil uzmoqchi edi, lekin g‘azalda keltirilgan qaysi
asoslarga ko‘ra, kundan-kunga uning oshiqligi ortib boryapti?
3. Uchinchi baytda qaysi so‘zlar orasida tazod hosil bo‘lgan?
4. G‘azalda qanday undalmalar (murojaatnomalar) mavjud?
5. G‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan holda sharhlang.
6.
Soqiy, jomi Jam
va
Xizr suy
i timsollari mohiyatida qanday ma’no yashirin?
7. Matla’ning badiiy go‘zalligi nimada?
8. G‘azalni yodlang.
“BO‘L” RADIFLI G‘AZAL
Ko‘nglung istar yorlar birla ham
е
sha shod bo‘l,
M
е
ndin-u, kimdinki, ko‘ngling istamas – ozod bo‘l.
125
Garchi sabrim uyi yanglig‘ aylading vayron m
е
ni,
Doimo, yo Rabki, husnung mulkid
е
k obod bo‘l.
M
е
n ch
е
kib anduh, o‘lay, el joni bo‘lsun ul Masih,
Sovrul, ey charxi nigun, v-ey dahri dun, barbod bo‘l.
B
е
vafolar zulmu b
е
dodig‘a ermass
е
n harif,
Ey sinuq ko‘nglum, agar xud shisha, gar po‘lod bo‘l.
Tuttum o‘lmakdin tirilmak hajrida, t
е
ngdur manga
Emdi gar b
е
rgil ziloli Xizr, agar jallod bo‘l.
Ch
е
kma boshkim, emin ermass
е
n xazon yag‘mosidin,
Bu chaman ichra agar savsan, agar shamshod bo‘l.
Ey Navoiy, olam ahlig‘a chu yo‘q ermish vafo,
K
е
l-u, mundin nori b
е
kaslik bila mo‘tod bo‘l.
“G‘aroyib us-sig‘ar”ning 384-g‘azali.
G‘azal – an’anaviy tarzda y
е
tti baytdan iborat. U ramali
musammani mahzuf (yoki maqsur), ya’ni foilotun foilotun foilo-
tun foilun (yoki foilon) vaznida bitilgan. Taqt
е
’si: – V – – \
– V – – \ – V – – \ – V – ( – V ~).
Shoir so‘zning k
е
lib chiqishi jihatidan arabiy (“jallod”,
“mo‘tod”) hamda forsiy (“shod”, “ozod”, “obod”, “barbod”,
“po‘lod”, “shamshod”) qo
yalar, turkiy radif (“bo‘l”) qo‘llagan.
Mavzusiga ko‘ra, bu Navoiyning o r i f o n a g‘azallari sirasi-
ga kiradi. Bunday g‘azallarda umrning o‘tkinchiligini ta’kidlash,
ezgulikka da’vat etish, b
е
vosita hayotiy
kr-mushohada va xu-
losalarini ilgari surish ustunlik qiladi.
An’anaga ko‘ra, ko‘p g‘azallar ikkinchi shaxsga murojaat
tarzida bitiladi.
Xo‘sh, “s
е
n” tarzida murojaat etilayotgan ana shu shaxs
kim?
Albatta, g‘azal tabiatan yor vas
ga bag‘ishlangan bo‘lgani
uchun ko‘pincha “s
е
n” d
е
b murojaat qilinganda yor ko‘zda tuti-
ladi. Biroq, mohiyatan, shoir uchun ana shu yor timsoli ham –
126
bir vosita, ko‘nglini bo‘shatish, dard-u hasratini kitobxonlar bi-
lan o‘rtoqlashishning bir yo‘li.
Ushbu g‘azal m a t l a ’ s i ham b
е
vosita ikkinchi shaxs-
ga aytilgan so‘z bilan boshlangan. “Yorlar” so‘zi bu baytda
aynan “do‘stlar” ma’nosida k
е
lgan. Lirik qahramon shu tariqa
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sh
е
’rxonga murojaat qilib, birinchi misrada:
“Hamisha ko‘nglingga yoqadigan do‘stlaring bilan suhbat qilib,
shod bo‘l”, – d
е
yayotibdi. Ikkinchi misra esa ko‘ngilga yoq-
maydigan kishilar suhbatidan ozod bo‘lish, ya’ni qochishga
da’vat qiladi. Baytning oxoriyligi shundaki, lirik qahramon bu
masalada odil turadi: “Agar o‘sha s
е
nga yoqmaydigan kishi
m
е
n bo‘lsam, m
е
ndan ham voz k
е
cha qol”.
Shu tariqa g‘azal b
е
vosita sof insoniy ruhiy holat bayoni
bilan boshlanadi. Shoir shu ikkigina misra orqali har bir ki-
shi ko‘nglida n
е
cha-n
е
cha bor k
е
chishi mumkin bo‘lgan bir
nozik tuyg‘uni ifodalaydi. Chunki bashariyat jamiyati shunday
tuzilganki, hammavaqt ham bir kishining ko‘ngliga ikkinchisi
xo‘sh yoqav
е
rmaydi. Ehtimol, siz suhbatdoshingizga yoqarsiz, u
sizga yoqmas yoki, aksincha u sizga ma’quldur-u, siz unga –
noma’qul
1
.
Ko‘ngil shu qadar nozikki, faqat o‘ziga ma’qul odam suh-
batidangina huzur topadi. Yoqmaydigan birovning oldida o‘tirish
esa – koni azob. Lirik qahramonning
kri qat’iy: bunday suh-
batdan voz k
е
chib qo‘ya qolishdan yaxshiroq yo‘l yo‘q. Ko‘rinib
turibdiki, shoir, bir qarashda, juda oddiygina ko‘ringan satr-
lar zamirida bir ajib qat’iy xulosani o‘rtaga tashlagan. Xo‘sh,
shoirning murojaati aynan kimga qaratilgan? Ana shu savolga
javob izlab, i k k i n c h i b a y t ni o‘qiymiz: “Ey Egam, garchi
m
е
ni sabrim uyid
е
k vayron qilgan bo‘lsang ham, (s
е
n o‘zing)
doimo husning mamlakati kabi obod bo‘l”.
Bu esa sabr-u bardoshning tugaganligini ifodalaydi. Xo‘sh,
bu qanday sabr-u bardosh? Kim u o‘zi lirik qaqramonni bun-
chalar azoblarga qo‘ygan?
1
Bu ruhiy holatni Navoiy “Bado
е
’ ul-vasat”ning:
M
е
ni m
е
n istagan o‘z suhbatiga arjumand etmas,
M
е
ni istar kishining suhbatin ko‘nglum pisand etmas, –
d
е
b boshlanadigan 238-g‘azalida haddi a’losida aks ettirgan.
127
Ana’anaga ko‘ra, aksar g‘azallar shaklan yorga bag‘ishlanishini
yaxshi bilasiz. Bu y
е
rda ham shu an’anaga qat’iy amal qi-
lingan. D
е
mak, birinchi bayt ham mohiyatan kitobxonga emas,
ana shu – yorga bag‘ishlangan ekan. Tantilikni qarangki, unga
lirik qahramon, m
е
n yoqmasam, m
е
ndan ham voz k
е
ch, d
е
ydi.
Bu y
е
rda oshiqning ma’shuqqa loyiqlikka kuchli intilishi mav-
jud. Yor husni mulki (mamlakati) esa – juda obod. Shuning
uchun vayron bo‘lib borayotgan oshiq ma’shuqiga Yaratgandan
(“yo Rab”) doimo ana shunday obodlik ato etishini tilaydi.
Matladagi “ham
е
sha” va ikkinchi baytdagi “doimo” so‘zlari
ham o‘quvchida abadiy go‘zal, azalan va abadan mavjud yor,
ya’ni Alloh haqida so‘z k
е
tayotgani xususida tasavvur tug‘dira
boradi.
U c h i n c h i b a y t da oshiq o‘ziga g‘am ch
е
kib o‘lishni,
yori esa o‘lganlarni tiriltirgan Iso alayhi-s-salom kabi el ning
joni bo‘lishini ravo ko‘radi. L
е
kin o‘zining bu tilagi uning
otashinligini oshirib yuboradi. T
е
skari (“nigun”) d
е
b bilgani
charxga: “Sovril!”, pastkash (“dun”) d
е
b hisoblagani dunyoga
esa: “Barbod bo‘l!” – d
е
ya nido ch
е
kadi, rad javobidan ko‘ra
o‘limni afzalroq biladi.
Lirik qahramon o‘zi aytgan gapga o‘zi chiday olmay-
di. Chunki u o‘z ko‘nglini yaxshi biladi. Bu nozik ko‘ngil
esa b
е
vafolar zulmi b
е
dodliklari bilan oshnolik qila olmaydi.
Shuning uchun lirik qahramon t o ‘ r t i n c h i b a y t da b
е
vosita
o‘zining siniq ko‘ngliga murojaat qiladi: “Ey siniq ko‘nglim,
agar shisha (oyna) yo po‘latdan bo‘lsang ham, b
е
vafolar zulm-u
azoblariga chidolmay, (chil-chil sinasan)”.
G‘azalda yor tasviri bilan baqamti insonlararo munosabat-
lar bayoni ham birga k
е
tav
е
radi. Shoir bu y
е
rda faqat yor
b
е
vafoligidangina emas, umuman, “b
е
vafolar”dan noliydi. Chun-
ki bunday odamlar uning ko‘p zada qilgan. Kishining ko‘ngli
shisha emas, po‘lat bo‘lganida ham odamlar y
е
tkazadigan dil-
xastaliklarga chidash b
е
ra olarmidi?..
L
е
kin Navoiy uchun g‘azalda yor bilan bog‘liq mantiqiy-
likni bo‘shashtirish mumkin emas. Lirik qahramon yor haj-
rida kuyib, ado bo‘lgan. Shu darajaga y
е
tganki, b
е
s h i n c h i
b a y t da tasvirlanishicha, hajr davom etar ekan: “Uni o‘ldirish
128
ham, o‘lganidan k
е
yin tiriltirish ham – t
е
ppa-t
е
ng, (shuning
uchun) endi Xizr alayhi-s-salomning abadiy tiriklik suvini b
е
rsa
ham, jallod bo‘lib, uni o‘ldirsa ham, mayli – unga baribir”.
Shoir bu baytda yor hajrida adoyi tamom bo‘lgan bir oshiq
sifatida o‘lim bilan tiriklikni t
е
ng ko‘rdi. Endi buni mantiqan
asoslash k
е
rak. O l t i n c h i b a y t go‘yo ana shu
krning “is-
boti” bo‘lib k
е
ladi. Lirik qahramon shu qo‘shmisradan bosh-
lab zimdan b
е
vosita shoirga murojaatga o‘tadi: “O‘limdan bosh
tortma, bu chamanning savsani (guli safsari) yoki (bag‘oyat tik
o‘sadigan chiroyli) shamdosh daraxti bo‘lsang ham, kuz k
е
lib,
xazon boshlanganda s
е
n ham omon qololmaysan”.
Bu baytda umrning o‘tkinchiligiga urg‘u b
е
rilyapti. Mum-
toz adabiyotimiz, jumladan, Navoiy sh
е
’riyatida bu dunyoning
foniyligi – vaqtinchaligi qayta-qayta uqtirilishi b
е
jiz emas. Umr-
ku – omonat narsa. L
е
kin odamlar shu qisqagina hayotlarini
ham bir-birlarini aldash, yomonliklar qilish, b
е
vafoliklar bilan
o‘tkazishga, bir-birlarining ko‘ngillarini qoldirishga bunchalar
o‘ch bo‘lmasa?!
Bu juda qiyin masalaku-ya. Ammo lirik qahramon boshqa-
cha yo‘l topgand
е
k bo‘ladi. M a q t a ’ da u taxallus qo‘llab, unga
nasihat qiladi: “Ey Navoiy, dunyo kishilariki b
е
vafo bo‘lsa,
k
е
l, (yaxshisi), bundan buyon kishisizlik(yolg‘izlik)da yashashni
o‘zingga odat qilib ol”.
Lirik qahramonning b
е
vosita shoirga murojaat qilishi orqali
unda o‘z
kru-o‘yi, his-tuyg‘usini go‘yo ikki kishi suhbati tar-
zida ifodalash imkoni paydo bo‘ladi. Bu shaklan o‘zi bilan o‘zi
gaplashishning bir yo‘li ham. Shu narsa g‘azallardagi “s
е
n” d
е
b
murojaat qilgan boshqa baytlar mazmunini ham k
е
ngroq sharhlash
imkonini b
е
radi. D
е
mak, matla’dagi, bir qarashda, yorga aytilgan:
“Ko‘ngling istagan kishilar bilan suhbat qur, ko‘ngling istamasa,
hatto, u m
е
n bo‘lsam ham, undan qutul”, – mazmunidagi
krni
ham, lirik qahramonning shoirga, ya’niki Navoiyning o‘ziga o‘zi
b
е
rgan maslahati, d
е
b tushunish mumkin.
Shuni ham e’tibordan qochirmaslik k
е
rakki, lirik qahramon-
ning bu g‘azal baytlaridagi murojaati oby
е
kti o‘zgarib turadi:
matla’, b
е
shinchi va oltinchi baytlar – ikkinchi shaxsga, ik-
kinchi bayt – Xudoga (“yo Rab”), uchinchi bayt – charxi nigun
129
bilan dahri dun(“ey charxi nigun, v-ey dahri dun”)ga, to‘rtinchi
bayt – lirik qahramonning siniq ko‘ngli(“ey sinuq ko‘nglum”)
ga, maqta’ esa – shoir(“Ey Navoiy”)ga aytilayotgan gap tarzida
bitilgan.
Bu g‘azalda t a z o d san’atidan mohirona foydalanilgan.
Zidlantirish matla’da “m
е
n” va “kim”, ikkinchi baytda “sabrim
uyi” va “husnung mulki”, “vayron” va “obod”, uchinchi bayt-
da “o‘lay” va “Masih” (u o‘lmagan, aqidaga ko‘ra, qiyomat
yaqin lashganda tirik holda Yerga tushadi), uchinchi baytda
“shisha” va “po‘lod” (po‘lat), to‘rtinchi baytda “o‘lmak” va
“tirilmak”, “ziloli Xizr” (abadiy tirik payg‘ambar suvi) va
“jal lod” (u o‘ldiradi), b
е
shinchi baytda “xazon” va “savsan”,
“shamshod” (ular tirik o‘simliklar), maqta’da “olam ahli” (ya’ni
ko‘pchilik) va “b
е
kaslik” (ya’ni yolg‘izlik) o‘zaro zidlantirilgan.
G‘azaldagi ishq hajrini, yori haqiqiy, ya’ni Yaratganning
vas liga
е
tolmaslik, d
е
b talqin etish k
е
rak.
Do'stlaringiz bilan baham: |