Фонетик сатҳ бирликлари

2. Kuchli pozitsiyada 

fonema o‗zining asosiy ko‗rinishini maksimal saqlaydi 

va shu ko‗rinishida u boshqa fonemaga qarama-qarshi qo‗yiladi. 

Kuchsiz  pozitsiyada 

fonemaning  asosiy  ko‗rinishi  o‗zgaradi.  Masalan,  unli 

fonemaning  urg‗uli  bo‗g‗inda  bo‗lishi  shu  unli  uchun  kuchli  pozitsiya 

(sad,  raz, 

mal 

kabi  so‗zlar  tarkibida),  urg‗usiz  bo‗g‗inda  bo‗lishi  esa,  kuchsiz  pozitsiya 

(sama,  sadы‘,  malы‘ 

kabi  so‗z  formalari  tarkibida)  sanaladi.  Kuchsiz  pozitsiyada 

unli o‗zgaradi: 

s

۸

ma, s

۸

dы, 

M

۸

LЫ  

kabi. 

Undosh  fonemalar  uchun  kuchli  pozitsiya  ularning  unlidan  oldin  kelishi 

(vodá,  bedá 

kabi),  kuchsiz  pozitsiya  esa  so‗z  oxirida  yoki  jarangsiz  undoshlar 

oldida bo‗lishidir: 

kot 

va 

kod 

(talaffuzda ikkalasi ham 

kot), glas 

va 

glaz 

(talaffuzda 

ikkalasi ham 

glas) 

kabi. 

3.  Pozitsiya  tushunchasi  bilan  Moskva  fonologiya  maktabida  variatsiya  va 

variant gushunchalari ham bog‗lanadi. Masalan, 

mat, mat, myat, myat 

so‗zlaridagi 

"a"  ning  ottenkalari  shu  fonemaning  variatsiyalari  bo‗ladi  (perseptiv  jihatdan 

kuchsiz  pozitsiya  natijasi  sifatida); 

prud 

va 

prut 

so‗zlari  oxiridagi  "d"  va  "t"  esa 

                                                 

2

 

Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.

 

3

 

Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. Т.: ―Фан‖. 2008й. 

---

 

57 

fonema  variantlari  sanaladi  (signifikativ  jihatdan  kuchsiz  pozitsiya  natijasi 

sifatida), shuningdek, 

soma 

va 

samá, lesá 

va 

lisá 

so‗zlarining birinchi bo‗g‗inidagi 

unlilar ham fonema variantlaridir. Variatsiyalar bir fonemaga, variantlar esa ikkita 

har xil fonemaga tegishlidir. 

4.  Ikki  fonema  o‗rtasidagi  differensial  belgilarning  kuchsiz  pozitsiyada 

yo‗qolishi  Moskva  fonologiya  maktabi  nazariyasiga  ko‗ra