Va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

3.4. Dasturiy ta‘minot o‘lchamlari va metrikalari 
 
Dasturiy  ta‘minot  o‘lchamlari  deganda  dasturiy  ta‘minot  tizimi  yoki 
jarayonning  komponentini  xususiyati  uchun  sonli  qiymat  yoki  profilni  olish 
tushiniladi. Bu qiymatlar bir biri bilan va tashkilotda qabul qilingan standartlarga 
nisbatan  taqqoslab,  Siz  dasturiy  ta‘minot  sifati  xaqida  xulosa  chiqarishingiz  yoki 
dasturiy  ta‘minotning  jarayonlari,  vositalari  va  usullarining  samaradorligini 
baxolashingiz mumkin. 
Masalan,  aytaylik,  tashkilot  dasturiy  ta‘minotni  tekshiruvchi  yangi 
instrumentni qo‘llamoqchi. Instrumentni qo‘llashdan avval Siz dasturiy ta‘minotda 
xozirgi  vaqtda  aniqlangan  defektlar  miqdorini  yozib  olasiz.  Bu  instrumentning 
samarasini  tekshirish  uchun  asos  bo‘ladi.  Instrumentni  ishlatgandan  keyin  vaqt 
o‘tib siz bu jarayonni qaytarasiz. Instrument ishlatilgandan buyon ko‘proq defekt 
topilgan  bo‘lsa,  bu  dasturiy  ta‘minotni  ratifikatsiyalash  jarayoniga  yordam 
berayotgani xaqida aytishingiz mumkin. 
Dasturiy ta‘minotni o‘lchashning uzoq muddatli maqsadi shundaki, dasturiy 
ta‘minot  sifati  xaqida  xulosa  chiqarishda  sharxlar  o‘rniga  o‘lchashni  qo‘llashdir. 
Dasturiy  ta‘minotni  o‘lchash  yo‘li  bilan  tizim  baxolanishi  ideal  bo‘lardi  va  tizim 
sifati  bo‘yicha  metrika  va  ularning  qiymatlari  diapazoni  kiritilishi  mumkin 
bo‘lardi.  Dasturiy  ta‘minot  yetarli  sifat  darajasiga  ega  bo‘lsa,  uni  sharxsiz 
ma‘qullash  mumkin  bo‘ladi.  Dasturiy  ta‘minot  o‘lchamlari  birinchi  o‘ringa 
qo‘yilganda  bu  soxada  ancha  muvaffaqiyatlarga  erishish  mumkin  bo‘lardi.  Lekin 

---

102 
 
biz  xozirda  bu  ideal  xolatdan  ancha  olismiz  va  sifatni  avtomatik  baxolash  yaqin 
kelajakda xaqiqatga aylanishining xech qanday belgisi yo‘q. 
Dasturiy ta‘minot metrikasi – ob’ektiv o‘lchanishi mumkin bo‘lgan dasturiy 
ta‘minot tizimining, tizim xujjatining yoki rivojlantirish jarayonining xususiyatidir. 
Metrikalar misollari ichiga maxsulotning kodi satrlar o‘lchamida; yozma matnning 
o‘qilishining  qulayligini  o‘lchovchi  Tuman  indeksi  (Obstrel,  1962);  dasturiy 
maxsulotdagi  topilayotgan  xatoliklar  miqdori;  odamga  tizim  komponentini 
yaratishga kerak bo‘lgan kunlar miqdori. 
Dasturiy ta‘minot metrikalari nazorat metrikasi yoki bashoratlovchi metrika 
bo‘lishi  mumkin.  Nomlar  jarayonni  boshqarishda  yordam  bergandek, 
bashoratlovchi  metrikalar  dasturiy  ta‘minotning  xususiyatlarini  oldindan  aytishga 
yordam  beradi.  Nazorat  metrikalari  odatda  dasturiy  ta‘minotning  jarayonlariga 
bog‘liq  bo‘ladi.  Jarayonlar  yoki  nazorat  metrikasini  misollari  –  defektlar  xaqida 
xabar berishga kerak bo‘lgan o‘rtacha vaqt va xarakat. Bashoratlovchi metrikalar 
bevosita dasturiy ta‘minot bilan bog‘liq bo‘ladi va ba‘zida “maxsulot metrikalari” 
deb  nomlanishadi.  Bashoratlovchi  metrikalar  misollari  -  cyclomatic  modulь 
murakkabligi  (8  bobda  muxokama  qilingan),  dasturdagi  identifikatorlarning 
o‘rtacha  uzunligi,  va  dizaynda  ob’ekt  sinflari  bilan  bog‘langan  belgi  va 
amallarning miqdori. 
 
 
3.9- rasm. Bashorat qilish va nazorat qilish o‘lcho‘vlari 

---

103 
 
3.9-  rasmda  ko‘rsatilgandek,  nazorat  va  bashoratlovchi  metrikalari 
boshqaruv  qarorini  qabul  qilishga  ta‘sir  qilishi  mumkin.  Boshqaruvchilar 
jarayonga  o‘zgartirish  kiritish  kerakligi  xaqida  qaror  qabul  qilishda  jarayon 
o‘lchamlaridan  foydalanadi  va  dasturiy  ta‘minotda  o‘zgartirish  bajarishga 
ketadigan  xarakatni  baxolash  uchun  bashoratlovchi  metrikalarni  ishlatadi.  Bu 
bobda  men  asosan  bashoratlovchi  metrikalarni  ko‘rib  chiqaman,  chunki  dasturiy 
ta‘minot kodini taxlil qilishda ularning  o‘rni beqiyosdir. Nazorat metrikalarini va 
ular  jarayonni  mukammallashtirishda  qanday  ishlatilishini  26  bobda  ko‘rib 
chiqamiz. 
Dasturiy ta‘minot tizimida o‘lchamlar bajarilishining ikkita yo‘li bor: 
1.
 
Tizim sifatini qiymatini belgilash – tizim komponentlarini xususiyatlarini 
o‘lchash va bu o‘lchamlarni qo‘shish, Siz tuzatish mumkinligi kabi xususiyatlarni 
baxolashingiz mumkin bo‘ladi. 
2.
 
Sifati  standart  bo‘lmagan  tizim  komponentlarini  identifikatsiyalash. 
O‘lchamlar  xususiyatlari  me’yordan  og‘ib  turuvchi  aloxida  komponentlarni 
identifikatsiyalash  mumkin.  Masalan,  siz  komponentlarni  o‘lchashiz  mumkin  va 
eng  murakkabini  topishiz  mumkin.  Ularda  xato  bo‘lishi  mumkin,  chunki 
murakkabligi uchun ularni tushinish qiyinroq. 
Afsuski,  3.2-  rasmda  kursatilgan  dasturiy  ta‘minotining  ko‘p  sifat 
xususiyatlarni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  o‘lchamlarini  olish  qiyin.  Tuzatish  mumkinligi, 
o‘qish osonligi, foydalanishning qulay va osonligi kabi sifat belgilari – yaratuvchi 
va  foydalanuvchilarga  tegishli  bo‘lgan  tashqi  belgilardir.  Ularda  foydalanuvchi 
tajribasi  va  ma‘lumoti  kabi  sub’ektiv  omillar  ta‘sir  etib  ular  ob’ektiv 
o‘lchanishining ilojisi yo‘q. Bu belgilar xaqida xulosa chiqarish uchun siz dasturiy 
ta‘minotning ichki belgilarini (o‘lchami, murakkabligi va x.) o‘lchashingiz va ular 
sizni xavotirga solayotgan sifat xususiyatlari bilan bog‘likligini ko‘rib chiqishingiz 
kerak. 
3.10- rasmda dasturiy ta‘minotning sifatini ba‘zi tashqi belgilari va ular bilan 
bog‘liq bo‘lishi  mumkin bo‘lgan  ichki belgilar ko‘rsatilgan.  Diagrammada  tashqi 
va  ichki  belgilar  o‘rtasida  munosabatlar  bo‘lishi  mumkinligi  xaqida  gapirilgan, 

---

104 
 
lekin bu belgilar qanday bog‘langanligi aytilmagan. 
 
3.10- rasm. Ichki va tashqi tasturiy ta‘minotlar o‘rtasidagi munosabatlar 
 
Ichki  belgining  o‘lchami  dasturiy  ta‘minotning  tashqi  xususiyatiga  ta‘sir 
qilishi mumkin bo‘lsa, uchta shart bajarilishi kerak (Kitchenham, 1990): 
1.
 
Ichki xususiyat aniq o‘lchanishi kerak. Bu xar doim xam to‘g‘ridan to‘g‘ri 
bajarilishi  mumkin  emas  va  bu  o‘lchamni  bajarish  uchun  maxsus  vositalar  kerak 
bo‘lishi mumkin. 
2.
 
O‘lchanishi  mumkin  bo‘lgan  belgi  va  qiziqtiraetgan  tashqi  sifat  belgisi 
o‘rtasida  bog‘liqlik  bo‘lishi  kerak.  Shunday  qilib,  sifat  xususiyati  qiymati 
o‘lchanishi mumkin bo‘lgan xususiyatning qiymatiga bog‘liq bo‘lishi kerak. 
3.
 
Tashqi  va  ichki  xususiyat  o‘rtasidagi  bu  munosabat  tushinilishi, 
tasdiqlanishi  va  qaysidur  ifoda  yoki  modelь  yordamida  ko‘rsatilishi  kerak. 
Namunaviy  ifodada  modelni  funktsionali  yig‘ilgan  ma‘lumotlarni  taxliliga 
asoslanib,  modelga  kiritilishi  kerak  bo‘lgan  parametrlarni  belgilaydi  va  mavjud 
ma‘lumotlar asosida bu parametrlarni kalibrovka qiladi. 
Komponent  murakkabligi  kabi  dasturiy  ta‘minotning  ichki  xususiyatlari 
dasturiy ta‘minotning dastlabki kodini taxlil qiluvchi dasturiy vositalar yordamida 
o‘lchanadi.  Bu  o‘lchamlarni  bajarish  uchun  mavjud  vositalar  umumiy 

---

105 
 
foydalanishdadir.  Dasturiy  ta‘minot  komponentining  murakkabligi  va  ishlatishda 
kuzatilayotgan  rad  etishlar  miqdori  o‘rtasida  bog‘liqlik  borligi  sezilsa  xam,  buni 
ob’ektiv  namoyish  etish  qiyin.  Bu  fikrni  isbotlash  uchun  siz  ko‘p  komponentlar 
ishdagi xatolari xaqidagi ma‘lumot va dastlabki kodni taxlil qilishga ruxsatga ega 
bo‘lishingiz  kerak.  Juda  kam  tashkilotlar  o‘z  dasturiy  maxsuloti  xaqida 
ma‘lumotlarni uzoq muddat davomida yig‘ishni o‘z bo‘yniga olgan, shuning uchun 
rad etishlar xaqidagi ma‘lumotlarni taxlil qilishni ilojisi yo‘q. 
Hewlett Packard (Greydi, 1993), AT&T (Barnard i TSena, 1994), va Nokia 
(Kilpi,  2001)  kabi  ba‘zi  katta  tashkilotlar  1990-chi  yillarda  dasturlarni 
metrikalarini kiritishgan. 
Ular  o‘z  maxsulot  va  jarayonlarini  o‘lchovlarini  o‘tkazishgan  va  ulardan 
sifatni  boshqarish  jarayonlarida  foydalanishgan.  Dastur  metrikalari  asosida 
tekshiruv va ratifikatsiya jarayonlari bajarilgan. Offen va Djeffri (1997) xamda Zal 
va  Fenton  (1997)  metrikalar  dasturini  sanoatga  kiritishni  batafsil  muxokama 
etishgan. 
Sanoatda  dasturiy  ta‘minotni  tizimli  o‘lchash  xaqida  ozgina  axborot  bor. 
Ko‘p tashkilotlar xaqiqatda xam o‘z dasturiy ta‘minoti xaqida ma‘lumot to‘playdi, 
bunda o‘zgartirish kiritishga oid talablar va testlashda aniqlangan defektlar miqdori 
ko‘riladi.  Lekin  ular  bu  tizimli  o‘lchamlarni  nima  uchun  ishlatishlari  noma‘lum: 
dasturiy  maxsulot  va  jarayonlarni  taqqoslash  uchunmi  yoki  o‘zgartirishlarni 
dasturiy  ta‘minot  va  vositalarga  ta‘sirini  baxolash  uchunmi.  Buning 
murakkabligining bir nechta sababi bor: 
1.
 
Tashkilotda  metrikalar  dasturini  ishlatilishi  qancha  mablag‘ni  saqlab 
qolishi  noma‘lumligi.  Metrikalardan  foydalanmasdan  dasturiy  ta‘minotni 
mukammallashtirishda oxirgi yillarda katta o‘zgarishlarga erishildi, shuning uchun 
dasturiy ta‘minotni o‘lchash va baxolashga sarflashning asoslantirish qiyin. 
2.
 
Dasturiy ta‘minot metrikalari uchun xech qanday standart xamda o‘lchash 
va taxlil qilishning standartlashtirilgan jarayonlar yo‘q. Ko‘p tashkilotdar dasturni 
o‘lchamlarini standart va vositalarigacha olib borishni rad etishmoqda. 
3.
 
Ko‘p tashkilotlarda dasturiy ta‘minot jarayonlari standartlashtirilmagan va 

---

106 
 
yaxshi  aniqlanmagan,  yaxshi  boshqarilmaydi.  SHuningdek  bitta  tashkilotning 
ichida jarayon shunchali o‘zgaruvchanki, o‘lchamlar unda ishlatilishi axamiyatsiz 
bo‘ladi. 
4.
 
Dasturiy  ta‘minotni  o‘lchash  va  metrikalari  soxasidagi  tadqiqotlarning 
katta  qismi  asosan  kod  va  rejalashtirishni  boshqarish  jarayonining  metrikalariga 
e’tibor  qaratgan.  Lekin  xozir  ERP  yoki  GOST  tizimlarini  shakllantiruvchi,  yoki 
tezkor  usullaridan  foydalangan  dasturiy  ta‘minot  ko‘proq  ishlab  chiqilyapti. 
SHuning  uchun  biz  oldingi  tadqiqotlar  dasturiy  ta‘minotni  yaratishning  bu 
usullariga qo‘llanishi mumkinmi bilmaymiz. 
5.
 
O‘lchamni  taqdim  qilinishi  yuqoridagi  jarayonlarga  qo‘shimcha  ish 
bo‘ladi.  Bu  tezkor  usullarning  maqsadlariga  mos  kelmaydi,  chunki  ular  dasturni 
rivojlanishi  bilan  bevosita  bog‘liq  bo‘lmagan  jarayonlarni  rad  etadi.  Tezkor 
usullarni ishlatayotgan tashkilotlar metrikalar dasturini qabul qilishi qiyin. 
Dasturiy ta‘minotni o‘lchash va metrikalar – empirik dasturlashning asosidar 
(Endres va Rombach, 2003). Bu tadqiqot soxasida dasturiy ta‘minot tizimlaridagi 
tajribalar  va  real  loyxalar  xaqidagi  ma‘lumotlar  dasturlash  usullari  xaqida 
gipotezalarni  shakllantirish  va  tasdiqlash  uchun  ishlatiladi.  Bu  soxada  ishlovchi 
tadqiqotchilar  aytishicha,  dasturlash  usullarining  muximligi  ular  xaqiqatdan  xam 
aytilgan foydani keltirishini isboti bo‘lsagina tasdiqlanadi. 
Afsus,  ob’ektiv  o‘lchamlarni  bajarish  imkoni  bo‘lsa  xam  va  natijalarini 
ko‘rish  mumkin  bo‘lsa  xam,  qaror  qabul  qiluvchi  shaxslar  ularga  ishonmasligi 
mumkin. 
Qaror  qabul  qilinishiga  ko‘proq  yangiligi  yoki  amaliyotchilarda  usullar 
qiziqish o‘yg‘onganlik darajasi kabi sub’ektiv omillar ta‘sir qiladi. Shuning uchun, 
men  o‘ylashimcha,  empirik  dasturlashning  dasturlash  amaliyotiga  ta‘sir  etishiga 
xali ancha yillar bor.