Toshkent moliya instituti "soliqlar va soliqqa tortish" kafedrasi "soliqlar va soliqqa tortish"

1-jadval 

Davlat byudjeti daromadlarida to’g’ri soliqlar salmog’i to’g’risida 

ma’lumot

3

 

Ko’rsatkichlar 

2011 yil 

2012 yil 

2013 yil 

2014 yil (reja) 

mln.so’m 

jami 

nis-

n, 

%da 

mln.so’m 

jami 

nis-

n, 

%da 

mln.so’m 

jami 

 nis-

n, 

%da 

mln.so’m 

jami 

 nis-

n, 

%da 

Davlat 

maqsadli 

jamg’armalar 

daromadlarisiz - jami 

1617856

3,5 

100 

20614100.

0 

100 

25104900.

0 

100 

30160800,

0 

100 

To’g’ri soliqlar 

4238732,

8 

26,2  5196400.0 

25,2 

6583100.0 

26.2 

7790400,0 

25,8 

1.1.  Yuridik  shaxslardan 

olinadigan foyda solig’i 

825011,7 

5,1 

917200.0 

4,4 

1239000.0 

4.9 

1302300,0 

4,3 

1.2.  Savdo  va  umumiy 

ovqatlanish 

korxona-

laridan olinadigan  yagona 

soliq  to’lovidan  davlat 

byudjetiga ajratmalar 

527481,4 

3,3 

703500.0 

3,4 

817300.0 

3.3 

989800,0 

3,2 

1.3. 

Yagona 

soliq 

to’lovidan 

davlat 

byudjetiga ajratmalar 

378360,0 

2,3 

538500,0 

2,6 

755100.0 

3.0 

911600,0 

3,0 

1.4. 

Jismoniy  1789700,

11,1  2372700,0 

11,5 

2769700.0 

11.0 

3313900,0 

10,9 

                                                           

3

 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar. 

---

shaxslardan 

olinadigan 

daromad solig’i 

0 

1.5.  Tadbirkorlik  faoliyati 

bilan 

shug’ullanuvchi 

yuridik 

va 

jismoniy 

shaxslardan 

olinadigan 

qat’iy soliq 

187547,1 

1,1 

218100,0 

1,1 

342100.0 

1.4 

505000,0 

1,6 

1.6.  Obodonlashtirish  va 

ijtimoiy 

infratuzil-mani 

rivojlantirish solig’i 

530632,6 

3,3 

446400,0 

2,2 

659900.0 

2.6 

762800,0 

2,5 

 

Jadval  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki,  davlat  byudjeti  tarkibida  soliqli 

daromadlar  2011  yilda  16178563,5  mln.  so’mni  tashkil  etgan  bo’lsa,  ushbu 

ko’rsatkich  2014  yilda  deyarli  ikki  barobar  ko’paygan  va  absolyut  miqdorda 

30160800,0 mln.so’mni tashkil etgan. Davlat byudjeti daromadlari tarkibida to’g’ri 

soliqlarning  ulushi  nobarqaror  tendentsiyaga  ega  bo’lib,  2012  yilda  2011  yilga 

nisbatan  kamayib  25,2%  ni  tashkil  qilgan,  2013  yilda  esa  2012  yilga  nisbatan 

o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan va qarayib 1 punktga ko’paygan holda 26,2%ni 

tashkil qilgan. 2014 yil reja ko’rsatkichlariga muvofiq to’g’ri soliqlarning salmog’i 

birmuncha  pasayishi  ko’zda  tutilmoqda.  Agar  mavzumiz  ob’ektidan  kelib 

chiqadigan  bo’lsak,  jismoniy  shaxslar  daromad  solig’ining  ulushi  foiz 

krsatkichlarda  birmuncha  barqaror  tendentsiyaga  ega,  ya’ni  mos  ravishda  2011 

yilda  11,1%  bo’lgan  bo’lsa,  2014  yilga  kelib  ham  uning  foizli  ulushi  deyarli 

o’zgarmagan  va  10,9%ni  tashkil  etgan.  Lekin  absolyut  ko’rsatkichlarda  bu 

soliqning  salmog’i  yildan  yilga  oshib  borayotganligiga  guvoh  bo’lish  mumkin. 

Xususan,  byudjet  daromadlari  tarkibida  jismoniy  shaxslar  daromad  solig’i  2011 

yilda  1789700,0  mln.  so’mni  tashkil  qilgan,  2012  yilda  2372700,0  mln.  so’mni, 

2013  yilda  2769700,0  mln.so’mni  tashkil  qilgan.  2014  yil  reja  ko’rsatkichlari 

bo’yicha  3313900,0  mln.so’m  bo’lishi  kutilmoqda.  Aytish  lozimki,  jismoniy 

shaxslar  daromad  solig’i  stavkasining  yildan  yilga  kamayib  borayotgan  bir 

sharoitda  soliq  tushumlarining  o’sib  borishi  soliq  ob’ekti  ko’payishi,  soliq 

bazasining  kengayayotganligi  (aholi  daromadalari  miqdorining  oshayotganligi 

hamda  soliqqa  tortiladigan  daromad  manbalarining  ko’payayotganligi)  va  soliq 

to’lovchilar kontingentining oshayotganligi bilan izohlanadi. 

---

Jismoniy shaxslar daromad solig’ining zarurligi bevosita ijtimoiy  manfaatlar 

ustunligida  namoyon  bo’lmoqda.  Buning  mohiyati  shundaki,  daromad  solig’idan 

foydalangan holda aholining nominal va real pul daromadlari darajasiga muayyan 

tarzda ta’sir o’tkazish orqali tartibga solish mumkin. U mehnat natijalari bilan unga 

haq  to’lash  o’rtasidagi  muvofiqlikni  o’zgartirmasdan  turib  aholining  pirovard 

daromadlari  miqdorini  o’zgartirish  imkonini  beradi.  Daromad  solig’i  oraqali 

aholining  pirovard  daromadlarini  shakllantirish  ishlab  chiqarish  va  iste’mol 

xususiyatlarini  ta’riflab  beradigan  turli  ob’ektiv  omillarining  ishtirok  etishi 

vositasida amalga oshirilishi mumkin. Bu omillarning xilma-xilligi daromadlarning 

(shu jumladan ish xaqi) boshqa manbalari  miqdorini tabaqalashtirish tizimi orqali 

to’liq hisobga olib bo’lmaydi. 

Yuqoridagi tahliliy materiallardan kelib chiqadigan bo’lsak, jismoniy shaxslar 

daromad  solig’i  tushumlari  davlat  byudjeti  daromadlari  tarkibida  absolyut 

ko’rsatkichlarda o’sish tendentsiyasiga ega bo’lsada, uning foiz ko’rsatkichlardagi 

ulushi  nisbatan  kam  salmoqqa  ega,  ya’ni  11  foizlar  atrofida.  Davlat  byudjeti 

daromadlarini 

shakllantirishda 

ushbu 

soliq 

turining 

etarlicha 

o’rin 

egallamaganligini quyidagicha izohlash mumkin: 

-

 

birinchidan,  aholining  ko’p  qismining  daromadlari  darajasi  rivojlangan 

davlatlar bilan solishtirganda nisbatan past darajadaligi; 

-

 

ikkinchidan,  bozor  munosabatlarining  to’liq  shakllanmaganligi,  oilaviy 

korxonalar  va  tadbirkorlik  bilan  shug’ullanuvchi  jismoniy  shaxslar  sonining  kam 

miqdordaligi; 

-

 

uchinchidan,  yuqori  daromad  manbasiga  ega  bo’lgan  ayrim  jismoniy 

shaxslarning soliq to’lashdan qochish hollarining mavjudligi. 

Keltirilgan  fikr-mulohazalardan  kelib  chiqib,  aytish  lozimki  jismoniy 

shaxslardan  olinadigan  daromad  solig’ining  ob’ektiv  zarurligi  soliqqa  tortishning 

«vujudga kelish manbalaridan qat’iy nazar barcha daromadlarni soliqqa tortilishi» 

orqali  byudjet  daromadlarini  tashkil  etishdan  kelib  chiqadi.  Chunki  byudjet 

manfaatlari  va  uning  taqchillik  darajasini  (kamomadini)  birmuncha  kamaytirish 

nuqtai-nazaridan ham aholi daromadlarining soliqqa tortilishi ob’ektiv zaruriyatdir. 

---