Soliq munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari

Qo‘qon xonligi

Shaxsan xonga qarashli 

qishloqlardan xoslik -

undiruvchi amaldorlarga   

emas, balki bevosita xonga 

beriladigan yoki xonning 

maxsus farmoni  bilan u yoki 

bu a’yonlarga ta’minot uchun 

beriladigan soliq undirilgan. 

Odatdagi soliqlardan  tashqari 

xonlar yangilarini  ham joriy 

etgan. Bunda ayniqsa 

Xudayorxon

ajralib turgan

.

U ekilgan 

mevasiz daraxtlardan

, poytaxtga olib 

kelingan 

pichandan

, tog‘ o‘rmonlarida 

kuydiriladigan pista ko‘mirdan soliq olgan

. 

Xudoyorxon xazinadagi yetishmovchilikni 

xilma-xil 

musodara qilishlar  va chayqovchilik 

vositasida to‘ldirgan

.

XIX  asrning birinchi yarmida 

Qo‘qon

xonligining 

soliq tizimi 

Buxoro amirligi 

bilan 

o‘xshash bo‘lgan

. 

Bu yerda ham g‘allazorlardan 

xiroj yig‘imi

uzumzorlar, polizlar, bog‘lardan 

tanobona

undirilgan. 

Tovarlar, mol-mulk va chorvadan 

zakot

olingan.

---

QO‘QON XONLIGI



XIX

asrning birinchi yarmida Qo‘qon xonligining soliq tizimi

Buxoro amirligi

bilan

o‘xshash bo‘lgan

. Bu yerda ham g‘allazorlardan

xiroj yig‘imi

uzumzorlar,

polizlar, bog‘lardan

tanobona

undirilgan. Tovarlar, mol-mulk va chorvadan

zakot

olingan. Shaxsan xonga qarashli qishloqlardan xoslik - undiruvchi amaldorlarga

emas, balki bevosita xonga beriladigan yoki xonning maxsus farmoni bilan u yoki

bu a’yonlarga ta’minot uchun beriladigan soliq undirilgan. Odatdagi soliqlardan

tashqari xonlar yangilarini ham joriy etgan. Bunda ayniqsa

Xudayorxon ajralib

turgan

. U ekilgan

mevasiz daraxtlardan

, poytaxtga olib kelingan

pichandan

, tog‘

o‘rmonlarida

kuydiriladigan pista ko‘mirdan soliq olgan

. Xudoyorxon xazinadagi

yetishmovchilikni xilma-xil

musodara qilishlar va chayqovchilik vositasida

to‘ldirgan

.

---

Chor Rossiyasining  asosiy maqsadi xonliklarni  haqiqiy 

mustamlakaga aylantirish  edi. Shu munosabat bilan XIX  asrning 

ikkinchi  yarmida 

Turkiston  General gubernatorligi  tashkil qilindi

. 

Bosib olingan Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliliklarini 

anchagina  qismi Chor Rossiyasi uchun faqat xom ashyo va tabiiy 

resurslar manbaigina  emas, balki byudjetning  daromad manbai 

sifatida muhim siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘ldi.

.

1886 yilda Turkiston o‘lkasini idora qilish to‘g‘risida 

yangi nizom  joriy qilindi: 

barcha yerlarning xazinaga 

tegishliligi e’lon qilindi

va ilgari kim yerlarga ishlov  bergan 

bo‘lsa, yer o‘shanga foydalanish uchun berildi va barcha 

yerlar soliqqa tortildi. Chor hukumati  1867 yilda 

ko’chmanchi aholi uchun o’tov yig‘imi joriy qildi, unga 

binoan har bir o’tovdan  soliq undirila boshlandi.

O‘rta Osiyoni Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi bu yerda

asrlar davomida qaror topgan tizim -

qishloq xo‘jaligi solig‘ining soliq

tizimi o‘zgara bordi

. Avval dehqonlardan soliq olishni kamaytirdi,

lekin yerlarni soliqqa tortishning

xiroj

va

tanob

tizimini

saqlab

qoldi.

Soliqlarni

mutlaqo pul bilan to‘lash

tartibi joriy etildi, davlat foydasiga

natura shaklidagi majburiyatlar bekor qilindi

.

Soliq undirish

ishlari

saylab qo‘yiladigan

qishloq idoralariga topshirildi

.

Chor Rossiyasi davrida soliqlar

---

CHOR ROSSIYASI DAVRIDA SOLIQLAR



O‘rta Osiyoni Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi bu yerda

asrlar davomida qaror topgan tizim -

qishloq xo‘jaligi solig‘ining

soliq tizimi o‘zgara bordi

. Avval dehqonlardan soliq olishni

kamaytirdi, lekin yerlarni soliqqa tortishning

xiroj

va

tanob

tizimini

saqlab

qoldi. Soliqlarni

mutlaqo pul bilan to‘lash

tartibi joriy etildi,

davlat foydasiga

natura shaklidagi majburiyatlar bekor qilindi

.

Soliq

undirish

ishlari saylab qo‘yiladigan

qishloq idoralariga topshirildi

.



1886 yilda Turkiston o‘lkasini idora qilish to‘g‘risida yangi nizom

joriy qilindi:

barcha yerlarning xazinaga tegishliligi e’lon qilindi

va

ilgari kim yerlarga ishlov bergan bo‘lsa, yer o‘shanga foydalanish

uchun berildi va barcha yerlar soliqqa tortildi. Chor hukumati 1867

yilda ko’chmanchi aholi uchun o’tov yig‘imi joriy qildi, unga binoan

har bir o’tovdan soliq undirila boshlandi.



Chor

Rossiyasining

asosiy

maqsadi

xonliklarni

haqiqiy

mustamlakaga aylantirish edi. Shu munosabat bilan XIX

asrning

ikkinchi yarmida

Turkiston General gubernatorligi tashkil qilindi

.

Bosib olingan Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliliklarini

anchagina qismi Chor Rossiyasi uchun faqat xom ashyo va tabiiy

resurslar manbaigina emas, balki byudjetning daromad manbai

sifatida muhim siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘ldi.

---

Xiva xonligida 1898 yildan 1902 yilgacha bo‘lgan davrda 

250-300 pud 

mis tangalar

zarb qilingan. Xiva xoni bunday 

tangalar tushumidan  savdogarlarga  majburiy  tarzda qarzlar 

berar, buning uchun kredit summasining 15 foizini to‘lashni 

talab qilardi. Ana shu mablag‘lar evaziga o‘ndan ortiq 

paxta 

tozalash zavodi

qurildi, paxtaning  deyarli hammasi  Chor 

Rossisiga jo‘natilar edi.

Bu hududlarda

Turkiston General gubernatorligi moliyasini tashkil

etishda quyidagi

vazifalar belgilandi:

A) Xonliklarning zabt qilingan hududlarida

rus valyutalarini joriy qilish;

B) Davlat molisini boshqarishda

byudjet-smeta rejimini joriy qilish;

V) Mavjud soliq tizimini

Rossiya soliq tizimi

andozasiga moslab, tubdan

o‘zgartirish. Chor Rossiyasi qo‘yilgan vazifalarning deyarli hammasiga

erishdi.

Bu hududlarda an’anaga aylangan

zakot

o‘rniga

hunarmandchilik solig‘i

,

xiroj

o‘rniga esa -

oklad tizimi joriy etildi

. Bulardan tashqari

aksiz soliqlari

, paxtaga va

boshqa xomashyolarga solinadigan soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chor Rossiyasi

byudjetiga borib tushar edi. 1914 yil 12 noyabr qonuniga binoan, temir yo‘l va

bandargohlarda har pud paxtadan alohida muvaqqat soliq olish belgilandi. 1915

yil yanvaridan boshlab mahalliy aholi harbiy majburiyatlarni bajarish o‘rniga,

harbiy soliqqa tortildi. Bu soliq jami bevosita soliq turlarining 21 % miqdorida

olingan. Ammo 1914 yilda boshlangan birinchi jahon urushi xazina xarajatlarini

keskin oshishiga sabab bo’ldi. Xarajatlarni qoplash maqsadida aholidan

yig‘iladigan soliqlar miqdori to’xtovsiz ko’payib bordi.

Chor Rossiyasi davrida soliqlar

---

CHOR ROSSIYASI DAVRIDA SOLIQLAR



Xiva xonligida 1898 yildan 1902 yilgacha bo‘lgan davrda 250-300 pud

mis tangalar

zarb

qilingan. Xiva xoni bunday tangalar tushumidan savdogarlarga majburiy tarzda qarzlar berar,

buning uchun kredit summasining 15 foizini to‘lashni talab qilardi. Ana shu mablag‘lar evaziga

o‘ndan ortiq

paxta tozalash zavodi

qurildi, paxtaning deyarli hammasi Chor Rossisiga jo‘natilar

edi.



Bu hududlarda Turkiston General gubernatorligi moliyasini tashkil etishda quyidagi

vazifalar

belgilandi:



A) Xonliklarning zabt qilingan hududlarida

rus valyutalarini joriy qilish;



B) Davlat molisini boshqarishda

byudjet-smeta rejimini joriy qilish;



V) Mavjud soliq tizimini

Rossiya soliq tizimi

andozasiga moslab, tubdan o‘zgartirish. Chor

Rossiyasi qo‘yilgan vazifalarning deyarli hammasiga erishdi.



Bu hududlarda an’anaga aylangan

zakot

o‘rniga

hunarmandchilik solig‘i

,

xiroj

o‘rniga esa -

oklad tizimi joriy etildi

. Bulardan tashqari

aksiz soliqlari

, paxtaga va boshqa xomashyolarga

solinadigan soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chor Rossiyasi byudjetiga borib tushar edi. 1914 yil 12

noyabr qonuniga binoan, temir yo‘l va bandargohlarda har pud paxtadan alohida muvaqqat soliq

olish belgilandi. 1915 yil yanvaridan boshlab mahalliy aholi harbiy majburiyatlarni bajarish

o‘rniga, harbiy soliqqa tortildi. Bu soliq jami bevosita soliq turlarining 21 % miqdorida olingan.

Ammo 1914 yilda boshlangan birinchi jahon urushi xazina xarajatlarini keskin oshishiga sabab

bo’ldi. Xarajatlarni qoplash maqsadida aholidan yig‘iladigan soliqlar miqdori to’xtovsiz ko’payib

bordi.

---