|
XIVA XONLIGI
Sayyidlar, xo‘jalar, shayxlar va mansabdor shaxslarning yerlari
maxsus xon
yorliqlari
bilan
xiroj
to‘lashdan
ozod qilingan
. Bunday shaxslar turkcha-
forscha so‘z bilan
yorliqdor
deb nomlangan. Navkarlarga tegishli yerlar
ham xirojdan ozod qilingan. Tovar bitimlar uchun soliqlar -
zakot
va
tarozi
yig‘imlari
belgilangan. Xonlik savdo markazlari (Urganch, Xonqa, Xiva,
Gurlan va boshqa shaharlar) savdogarlari bundan tashqari har yili xonga
boy puli
solig‘ini to‘lashgan. Uning hajmi xonning maxsus farmoni bilan
savdo shaharchalariga yuborilib, bir yilda ikki-uch marotaba olingan.
Ko‘chmanchi va chorvadorlardan xon xazinasiga chorva umumiy
tuyog‘ining qirqidan bir miqdorida
zakot
olingan. Bundan tashqari
Amudaryoning o‘ng sohilidagi chorva egalaridan olinadigan
tarcho‘b yig‘imi
ham bo‘lib, poda sohildagi to‘qaylar orasidan o‘tganida shox-shabbalardan
kavshanganligi uchun ana shu soliq olingan. To‘qaydan o‘tgan har bir podadan
bitta qo‘y olingan. Xiva xonligida o‘lpon yig‘ish uchun hokimlar (okrug
hukmdorlari), ularning noiblari yoki qozilar javob berishgan
.
XVIII – XIX asrlarda xonlikda turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida
ayrim soliqlarning nomi, mohiyati o‘zgarib turdi,
yangi soliqlar
va
yig‘imlar
joriy qilindi. Masalan, Xiva xonligida
solg‘it, solg‘it-kesma, cho‘p puli,
changalak
kabi soliqlar amal qilgan. Xonlikda salkam 25 ta mahalliy soliqlar
undirilgan. Masalan,
qazuv
- katta va kichik soylarni yig‘ilib qolgan
loyqalardan tozalash, 15-25 kun davom etgan.
Ko‘chuv
- suv toshqiniga qarshi
inshootlarni barpo qilish 15 - 25 kun,
begor
- ko‘priklarni ta’mirlash, xon va
uning amaldorlari uchun saroylar qurish 12 kun va undan ortiq davom etgan.
.
XIVA XONLIGI
Sayyidlar, xo‘jalar, shayxlar va mansabdor shaxslarning yerlari
maxsus xon
yorliqlari
bilan
xiroj
to‘lashdan
ozod qilingan
. Bunday shaxslar turkcha-forscha so‘z
bilan
yorliqdor
deb nomlangan. Navkarlarga tegishli yerlar ham xirojdan ozod qilingan.
Tovar bitimlar uchun soliqlar -
zakot
va
tarozi yig‘imlari
belgilangan. Xonlik savdo
markazlari (Urganch, Xonqa, Xiva, Gurlan va boshqa shaharlar) savdogarlari bundan
tashqari har yili xonga
boy puli
solig‘ini to‘lashgan. Uning hajmi xonning maxsus
farmoni bilan savdo shaharchalariga yuborilib, bir yilda ikki-uch marotaba olingan.
Ko‘chmanchi va chorvadorlardan xon xazinasiga chorva umumiy tuyog‘ining
qirqidan bir miqdorida
zakot
olingan. Bundan tashqari Amudaryoning o‘ng sohilidagi
chorva egalaridan olinadigan
tarcho‘b yig‘imi
ham bo‘lib, poda sohildagi to‘qaylar
orasidan o‘tganida shox-shabbalardan kavshanganligi uchun ana shu soliq olingan.
To‘qaydan o‘tgan har bir podadan bitta qo‘y olingan. Xiva xonligida o‘lpon yig‘ish
uchun hokimlar (okrug hukmdorlari), ularning noiblari yoki qozilar javob berishgan.
XVIII – XIX asrlarda xonlikda turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida ayrim
soliqlarning nomi, mohiyati o‘zgarib turdi,
yangi soliqlar
va
yig‘imlar
joriy qilindi.
Masalan, Xiva xonligida
solg‘it, solg‘it-kesma, cho‘p puli, changalak
kabi soliqlar
amal qilgan. Xonlikda salkam 25 ta mahalliy soliqlar undirilgan. Masalan,
qazuv
-
katta va kichik soylarni yig‘ilib qolgan loyqalardan tozalash, 15-25 kun davom etgan.
Ko‘chuv
- suv toshqiniga qarshi inshootlarni barpo qilish 15 - 25 kun,
begor
-
ko‘priklarni ta’mirlash, xon va uning amaldorlari uchun saroylar qurish 12 kun va
undan ortiq davom etgan.
XIVA XONLIGI
Tarixiy manbalar Xiva xonligida quyidagi soliqlarning
amal qilganligidan dalolat beradi:
begor; qazuv; qochuv;
olg‘ut
(bir yo‘la olinadigan yig‘imlar);
solg‘ut
(yer
solig‘i);
miltiq solig‘i
(qo‘shinga qurol-aslaha sotib olish
uchun olinadigan pul solig‘i);
arava oluv
;
uloq tutuv
(tuya
va otlarni, aholini safarbar qilish);
qo‘nolg‘a; so‘ysin;
chopar puli; tarozi haqi; darvozabon puli; ipak moli
(aholi
ipakchilik daromadining 1/40 qismini olish);
mir tumon
haqi
(mahalliy
hokim
haqi);
mushrifona
(hosilni
tekshiradigan
va
miqdorini
belgilaydigan
kishiga
beriladigan pul) va boshqalar.
47
Buxoro amirligi moliya tizimi negizida arablar istilosi davrida butun
musulmon Sharqi o‘zlashtirgan soliq -
xiroj
turgan. Xiroj yerdan
olinadigan hosilning beshdan bir yoki uchdan bir qismi sifatida olingan,
ushr solig‘i
esa o‘ndan bir qismni tashkil etgan.
Hunarmandlar
bayramlarda
xonga
o‘z buyumlarini
taqdim etishgan. Favqulodda hollarda ular
har bir
do‘kondan yig‘im
to‘lashgan.
Kanallar, qal’a, ko‘priklar, yo‘llar ta’miri hashar yo‘li bilan amalga oshirilgan.
XVIII
asrgacha
qadim zamonlardan olimlar,
qozilar, sipohiylar va navkarlar xiroj hamda tanobona
to‘lashdan ozod etilganlar
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
