O‗zbekiston respublikasioliy va o‗rta

Shirinsuxanlik  ham  katta  san‘at.
  Shirin  so‗z  bilan  kishining  ishonchi  va 
qalbini  egallash  mumkin.  Unda  yuz  ifodasi  tilning  ko‗rki  hisoblanadi.  Muomala 
madaniyatida  so‗z  aqldan  kuch,  tildan  ixtiyor  oladi.  Til  shunday  kuchga  egaki, 
suyaksiz bo‗lsa ham ―suyakka tegishi‖mumkin.  
Muomala  odobi  boshqa  kishilar  qadr-qimmatini,  izzatini  joyiga  qo‗yishni, 
an‘anaviy axloqiy me‘yoriy talablarini bajarishni taqazo etadi. Shuning barobarida, u 
insondagi  yaxshi  jihatlarni  namoyon  yetishi,  ko‗zga  ko‗rsatishi  bilan  ham  ajralib 
turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo‗lishi so‗z, nutq 
vositasida  ro‗y  beradi.  So‗zlash  va  tinglay  bilish,  suhbatlashish  madaniyati  – 
muomalaning  muhim  jihatlarini  tashkil  etadi.  Shu  bois,  muomala  odobi  o‗zini,  eng 
avvalo,  shirinsuxanlik,  kamsuqumlik,  bosiqlik,  xushfe‘llilik  singari  axloqiy 
me‘yorlarda  namoyon  qiladi.  Muomala  odobining  yana  biri  bu  – 
insoniy 
                                                           
15
 Фрейд З. Остроумие и его отношение к бессознательному. 

 Минск. Попурри , 1999.-.5 с. 
 

---

46 
 
nigoh
.
Ma‘lumki,  odamning  nigohida,  yuz  ifodasida,  qo‗l  harakatlarida  uning  qay 
sabablardandir  tilga  chiqmagan,  so‗zga  aylanmagan  hissiyoti,  talablari  o‗z  aksini 
topadi.  Chunonchi,  suhbatdoshining  gapini  oxirigacha  eshitmay,  qo‗l  siltab  kyetishi 
yoki  fikrini  bo‗lib,  qo‗pol  muomalada  bo‗lishi  madaniyatsizlikni  anglatadi. 
Suhbatdoshni  fikrini  noto‗g‗ri  deb  bilgan  taqdirda  ham  tarbiyali  va  kamtar  inson 
“Menimcha adashdingiz?” “Uzr, men boshqa fikrdaman”, “Kechirasiz, men sizning 
fikringizga qo„shilmayman”
  degan  tushunchalar  bilan  murojaat  qiladi.  Hech  qachon 
“umuman noto„g„ri”, “bu to„g„rida hech narsani tushunmaysiz”, “ bu narsani yosh 
bola ham biladi” 
degan tushunchalarni  ishlatish mumkin emas.  
Gapirayotgan  insonni  fikrini  bo‗lib, 
“Bo„lishi  mumkin  emas”,  “O„zingiz 
ishonasizmi?
”
 tarzidagi tushunchalar bilan chalg‗itish ham odobsizlik sanaladi. 
Xushmuomalalik 
va 
xushfe‘llilikning 
mug‗ombirlikdan 
va 
qalbaki 
tortinchoqlikdan  kelib  chiqmasligi,  samimiy,  tabiiy  va  beg‗araz,  har  qanday 
mug‗ombirlik va soxta tortinchoqlikdan xoli bo‗lishi kerak. 
Hamma  davrlarda suhbat, muloqot inson muomalasining  asosini tashkil qilgan. 
Suhbat  –  bu  insonlar  o‗rtasidagi  fikrlar  almanishuvi  bo‗lib,  u  aqllilik  va  chiroyli 
so‗zlashdan  ibora  bo‗la  olmaydi.  Ba‘zi  insonlar  qanday  qilib  gap  boshlashni 
bilishmaydi,  gapirganda  o‗zlarini  yo‗qotib  qo‗yadilar.  Juda  ko‗p  keraksiz  so‗zlarni, 
ishlatadilar.  Bugungi  kunda  ba‘zi  yoshlarimiz  nutqidan  mamnun  emasmiz.  Chunki  
ularning nutqi umuman yo‗q hisob, gaplari faqat jargon va xunuk so‗zlardan iborat. 
Agar  suhbatdoshingizning  nutqi  jargon  so‗zlar  bilan  to‗lib,  toshgan  bo‗lsa,  o‗zi 
qiynalib poyma-poy gapirsa, talaffuzi yaxshi bo‗lmasa, ohangi quloqqa yoqmasa, eng 
mazmundor  suhbat  ham  o‗z  qimmatini  yo‗qotadi.  Hamma  vaqt  aniq-ravshan, 
hovliqmasdan,  muloyimlik  va  mayin  ovoz  bilan  gapirishga  harakat  qilish  kerak. 
Hovliqib  aytilgan  so‗zni  tushunish  qiyin  bo‗ladi,  juda  cho‗zib,  sekin  gapirish  esa 
kishining sabr-kosasini to‗lib toshiradi. Talaffuz etilgan har bir so‗z, bo‗g‗in va ohang 
aniq va ravshan jaranglashi lozim. Juda nozlanib gapirish ham xunuk odat.  
O‗z  ona  tilini  hurmat  qilgan  inson  uni  buzilishiga  yo‗l  qo‗ymaydi.  Horijiy 
so‗zlarning aniq ma‘nosini bilgan va ularni to‗g‗ri talaffuz eta oladigan kishi, zarurat 
bo‗lsa, ularni o‗z nutqida ishlatishi mumkin. 
Ovoz, ohang
. 
Suhbatning tavsifini belgilab berish uchun so‗z boyligi va so‗zning 
grammatik qurilishi etarli emas, bu erda gaplashish ohangi va intonatsiya muhim rol 
o‗ynaydi.  So‗zlashish  ohangi  iroda  va  emotsional  ta‘sirni,  hissiyotni  aks  ettiradi. 
So‗zlashish  ohangidan  hatto  kishining  kayfiyatini  bilish  mumkin.  Ohang  ma‘lum 
darajada  kishining  xulqini  ham  aks  ettiradi.  Yani  suhbatdoshimizning  tarbiyali  yoki 
tarbiyasizligini ko‗rsatadi. Yurish-turish vaziyatlari qanchalik ahamiyatga ega bo‗lsa, 
so‗zlashish ohangi ham shunchalik ahamiyatga ega.  
Bitta so‗z yoki iboraning o‗zi qanday qanday ohangda aytilganligiga qarab bizga 
har  xil  ta‘sir  yetishi  mumkin.  Ko‗pincha  aytilgan  so‗z  emas,  balki  haqoratomuz 

---

47 
 
ohang  kishini  ranjitadi.  Ohangizning  chiroyligi  yoki  ingichkaligi  bilan  siz  bevosita 
atrofdagilarda  og‗ir  yoki  yengil  kayfiyat  uyg‗otasiz.  Ifodalanayotgan  so‗zlarning 
ma‘nosi 
umuman 
tinglovchilarga 
hech 
qanday 
ta‘sir 
bermaydi. 
U 
suhbatdoshingizning  javob  berish  imkoniyatini  yaxshilash  darjasida  bo‗lsa  bas. 
Haqiqiy  ma‘lumot  so‗z  ohangizdadir.  Asosiy  xavf  shundaki  na  siz  va  na  sizning 
suhbatdoshingiz nishonga teguvchi bu bevosita ifodalanuvchi ma‘lumotni onglangan 
tarzda  ham  onglanmagan  tarzda  ham  tahlil  qila  olmaysiz.  Har  bir  zamonaviy  inson 
o‗z  ohangini  o‗zgartirish  imkoniga  ega.  Avvalambor,  haqqoniy  eslashga  harakat 
qiladigan bo‗lsangiz, qachondir siz o‗z ohangizga nisbatan maqtovlar eshitganmisiz 
yo‗qmi  buni  bilib  olasiz.  Agar  ohangizning  yaxshiligiga  ishonchingiz  komil  bo‗lsa, 
unda  ovozingizni  tasmaga  yozib  olib,  uni  eshitib  ko‗ring.  Birinchi  eshitishdayoq 
ko‗pchilik o‗z ohangini hayrat bilan tanib qolishadi. 
Yoqimli ohang – bunda biz ayollarni nazarda tutyapmiz – odatda nafis ohangdir, 
baland ham, past ham, tez ham sekin ham emas. Agar sizning ovozingiz boshqalarga 
yoqmasa,  hayotingizdagi  tutgan  o‗rningizga  ohangni  mos  kelmaganidan  bo‗lishi 
mumkin.  Ehtimol,  siz  gaplashayotganda  charcharsiz.  Boshqa  nutqdagi  qusurlar  ham 
to‗g‗irlansa  bo‗ladi.  Ammo  chiroyli  nutq  uchun  faqat  ohangning  nafisligi  etmaydi. 
Dunyoqarashning  boyligi  nutqni  yanada  go‗zallashtiradi.  Zero,  quruq  so‗zlardan 
iborat chiroyli nutq odamlarda sizga nisbatan bo‗lgan kinoyani uyg‗otadi.  
Buyuk mavlono Jaloliddin Rumiy 
«Ichindagi ichindadir»
 nomli asarida «So‗z – 
idrok  qilishda  so‗zga  muhtoj  bo‗lganlar  uchundir.  So‗zsiz  idrok  etganning  so‗zga 
qanday ehtiyoji qoladi? Idrok eta bilgani uchun ko‗klarning, erning hammasi so‗zdir. 
Hafif  bir  sasni  eshitganga  baqirib-chaqirishning  nima  hojati  bor?  Dunyo  ham 
Qur‘ondagi «Bo‗l» (Uning amri bo‗l demak edi edi. U hamon bo‗ldi) so‗zidan bino 
bo‗lgandir»
16
,  - 
degan  fikrni  bildirib  ketadi.  Shunday  ekan,  so‗zlarni  mazmun  bilan 
boyitish ham muhimdir. Chiroyli nutq egasi o‗z nutqi bilan bir necha marotabagina 
odamlarni  o‗ziga  jalb  qilishi  mumkin.  Lekin  mazmunsiz  chiroyli  so‗zlar  odamlarni 
me‘dasiga  tegadi.  Ish,  martaba,  kechinmalar  va  kayfiyatning  yomonligi,  betoblik 
atrofdagilar bilan qo‗pol muomalada bo‗lish huquqini bermaydi. Hatto buyruqni ham 
muloyimlik, bosiq ohang  bilan va  shu  qatori bir  vaqtda  ishga doir qat‘iyyatlik bilan 
berish mumkin.Buyruq ohangidan faqat bajarilishi shart va majbur bo‗lgan  soxalarda 
ya‘ni harbiylar foydalanishi mumkin. 
 
 
 
 
 
                                                           
16
JaloliddinRumiy. Ichindagiichindadir. Yangi asr avlodi, - Toshkent, 2003. - 29 b. 

---

48