маъруза соат

 
3-savolning bayoni:  
 
Neolit  inqilobi  davrida  dastlabki  sivilizatsiyalarga  asos  bo’lgan 
ilk  dehqonchilik  majmualari  yoki  ilk  dehqonchilik  madaniyatlari 
vujudga  keldi.  Neolitda ilk dehqonchilik madaniyatlari shakllangan va 
rivojlangan bir nechta markazlar yuzaga keldi. Yaqin Sharqdagi Iordan-
Falastin  majmuasi  alohida  madaniy  mintaqani  tashkil  etdi.  O’lik 
dengizdan  shimolda,  Iordan  daryosi  vodiysida  Tell-as-Sulton  tepaligi 
joylashgan.  Ushbu  tepalik  Bibliyada  tilga  olingan,  m.a.  VIII-VII  ming 
yilliklarda  mavjud  bo’lgan  sopolsiz  neolit  manzilgohi  bo’lmish 
Iyerixon qoldig’idir.  
 
Ushbu  madaniyat  natufiya  madaniyati  an’analari  asosida 
shakllangan. Sopolsiz neolit A manzilgohi 4 ga maydonni egallagan va 
haqiqiy  ilk  dehqonchilik  manzilgohi  bo’lgan.  Iyerixonni  o’rab  turgan 
to’rt metr balandlikdagi tosh devorga balandligi 8 metr va diametri  7 
metr  bo’lgan  dumaloq  tosh  minora  tutashib  turgan.  Mudofaa 
inshootlarining  mavjudligi  nafaqat  o’sha  davrda  turli  qabilalar 
o’rtasidagi  murakkab  ziddiyatli  holatdan,  balki  yetarlicha  moddiy 
boyliklarning to’planganidan ham dalolat beradi. Iyerixon B davridagi 
xom g’ishtdan barpo etilib, poli ohak bilan suvalgan, devorlari qizil va 
qaymoqrangga  bo’yalgan  to’rtburchakli  uylar  yangi  davrning  o’ziga 
xos  xususiyati  -    aholining  farvon  hayot  kechirganligidan  dalolat 
beradi.  
 
ichik Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati rivojlangan alohida 
markazdir. Kichik Osiyoning janubi-g’arbidagi Xojilar manzilgohi m.a. 
VIII  asr  oxiri  –  VII  asr  boshlariga  oid  quyi  qatlamlaridan  poli  va 
devorlari  puxtalik  bilan  tekislangan  va  pardozlangan  paxsa  imoratlar 
topilgan.  
Hozirgi  Turkiyaning  sharqida  joylashgan  Cheyyunyu  Tepasida 
m.a.  VIII  ming  yillikda  tosh  poydevorli,  xom  g’ishtdan  qurilgan  ikki 
qavatli uylardan iborat manzilgoh paydo bo’lgan. Yuqori qavatda turar 
joy  xonalari,  pastda  omborxona  va  ustaxonalar  joylashgan.  Iyerixon 
singari,  bu  yerda  ham  poli  ohak  bilan  tekis  suvalgan,  bo’yalgan  qulay 
uylar jihozlarga ega. Sopol haykalchalar yasalgan, biroq spool idishlar 
uchramaydi.  
Aholi  ovchilik,  ziroatchilik,  chorvachilik  bilan  shug’ullangan. 
Cheyyunyudan  topilgan  tosh  motigalar    Old  Osiyoning  boshqa  yerida 
uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimgi 

---

 
22 
izi  –  malaxit  (mis  rudasi)  parchalari,  sof  mis  va  mayda  mis  buyumlar 
topilgan.   
 
M.a. VII ming yillikning ikkinchi yarmida Kunya vodiysining 12-
13 gektar yerida vujudga kelgan Chatal Xuyuk manzilgohi atrofdagi 20 
ga yaqin manzilgohlarning markazi bo’lgan. Aholisi 2-5 ming kishidan 
iborat  bo’lgan  manzilgohda  uylar  xom  g’ishtdan  barpo  etilgan.  Aholi 
chorvachilik  va  dehqonchilik  bilan  shug’ullangan.  Bu  dehqonchilik 
markazida  14  turga  yaqin  o’simlik  yetishtirilgan,  shu  jumladan  bir 
necha bug’doy turlari, arpa, no’xat, pista va bodom yog’i va h.k. ishlab 
chiqarilgan.  Chatal  Xuyukda  san’at  va  farovonlik  taraqqiy  etganligini 
uylarning  jihozlari,  devoriy  suratlar,  pardoz  buyumlari,  haykalchalar, 
taqinchoqlarda  ko’rish  mumkin.  Nisbatan  kam  sonli  sopol  idishlar 
o’rninu yog’och idishlar to’ldirgan.  
 
Ilk  dehqonchilik  madaniyatlarining  uchinchi  markazi  Shimoliy 
Mesopotamiya va G’arbiy Eronning unga tutash viloyatlari bo’lgan. Bu 
yerda m.a. VII-VI asrlarda Jarmo madaniyati rivojlangan. Bu madaniyat 
yodgorliklari  qatoriga  1950  yilda  ochilgan  Jarmo  manzilgohining 
o’zini,  shuningdek  Zagros  tog’ining  Iroq  hududida  topilgan  Tell-
Shamshir,  Eron  hududidan  topilgan  Sorab  Tepa  va  Guran  Tepalarni 
kiritish  mumkin.  Bu  hududlar  aholisi  o’troq  dehqonchilik  bilan 
shug’ullangan,  tosh  poydevor  ustida  barpo  etilgan  xom  g’ishtli 
mustahkam  uylar  fikrimiz  dalilidir.  Alohida  manzilgohlar  minorali 
mudofaa  istehkomlari  va  darvozalarga  ega  bo’lgan.  Ularning  aholisi 
bug’doy,  arpa,  no’xat  va  yasmiq  yetishtirgan,  shuningdek  echki,  qo’y 
va  cho’chqalar  boqishgan.  Kam  sonli  sopol  idishlardan  tashqari  turli 
tosh idishlardan ham foydalanilgan. Bu yerda ilk bor bizga tanish egri 
shakldagi o’roq uchraydi.  
 
Markaziy  Osiyo  ham  ilk  dehqonchilik  madaniyati  shakllangan 
markazlardan 
biridir. 
Turkmanistondagi 
Joytun 
dehqonchilik 
madaniyati  Markaziy  Osiyodagi  ilk  dehqonchilik  madaniyatining  eng 
qadimgi  va  eng  nodir  yodgorliklaridan  biri  hisoblanadi.  Ashxobod 
shahridan 25 km shimolda joylashgan bu ibtidoiy manzilgoh bir necha 
uylardan  tashkil  topgan  bo’lib,  uylarning  maydoni  25—30  kv.  m  ni 
tashkil etadi. To’g’ri to’rtburchak shaklidagi uylar maydalangan somon 
qo’shilgan  paxsadan  qurilgan  va  bo’yalgan.  Ularning  yonida 
omborxona, saroy va xo’jalik uchun zarur o’ralar ham bor. Joytunliklar 
miloddan oldingi, VI—V ming yilliklarda yashab, asosan dehqonchilik, 
chorvachilik,  qisman  esa  ovchilik  bilan  shug’ullanganlar.  Joytun 
xarobalaridan  bug’doy,  arpa  izlari,  yorma  tosh,  tosh  qurollar, 

---

 
23 
munchoqlar,  urchuq,  taqinchoqlar,  hatto  shaxmat-shashka  donalariga 
o’xshash buyumlar ham topilgan. Joytundagi uylardan loydan ishlanib, 
pishirilgan odamlar va hayvonlarning haykalchalari topilgan.  
Belujistonning  tog’li  hududlarida  ochilgan  Mexrgarx  (Mergar) 
manzilgohi  m.a.  VI  m.y.  oid.  Dastlabki  bosqichlarda  bu  yerda 
dehqonlar  va  ovchilar  xo’jaligi  mavjud  bo’lgan,  u  qisman  termachilik 
bilan to’ldirilgan. Mustahkam paxsa uylarda yashagan Mexrgar aholisi 
feruza  va  chig’anoqlardan  taqinchoqlar  yasagan,  nisbatan  kechroq 
paydo bo’lgan sopol idishlarni yorqin naqshlar bilan bezagan.  
M.a.  VI—V  m.y. da Gang vodiysidagi kichikroq manzilgohlarda 
yashagan  qabilalar  ovchilik  va  termachilik  bilan  shug’ullangan, 
chaqmoqtoshdan  yasalgan  qurollar  va  relyefli  bezak  berilgan  qo’pol 
sopol  idishlardan  foydalangan.  Sopol  bo’laklarida  xonakilashtirilgan 
sholi  izlari  topilgan.    Biroq    mehnat  qurollari  rivojining  va  ijtimoiy 
tashkilotning  past  darajasi  murakkab  sug’orma  dehqonchilikning 
taraqqiyotiga to’sqinlik qilgan.  
Neolit  davridagi  ilk  dehqonchilik  markazlari  qatorida  Bolqon, 
Moldaviya,  Ukrainaning  janubi-g’arbi,  Kavkaz,  Xuanxening  o’rta 
oqimi (Yanshao madaniyati) ni ko’rsatish mumkin.  
 
Aynan 
ilk 
dehqonchilik 
madaniyati 
mintaqalarida 
ilk 
sivilizatsiyalar  yuzaga  keldi.  Hamma  joyda  ham  ilk  dehqonchilik 
jamiyatlari  taraqqiyoti  tez  va  mustaqil  ravishda  sivilizatsiyalarning 
shakllanishi  bilan  tugallanmadi.  Bu  hodisa  dehqonchilik  ayniqsa 
mahsuldor va ijtimoiy taraqqiyot sur’atlari yuqori bo’lgan joylardagina  
sodir bo’ldi.  
 
Neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka o’tilishi bilan  Yer 
yuzi aholisi 15 marta o’sdi, bu insoniyat tarixidagi birinchi demografik 
inqilobdir.  
 
Neolit  davrida  me’morchilik,  hunarmandchilik    taraqqiy  etdi. 
Neolit davri odami o’z atrofini chiroyli narsalar bilan o’rashga harakat 
qila  boshladi.  Ovchi,  dehqon  va  chorvador  qabilalarda  dekorativ 
an’analar ularning turmushi va mashg’ulotni aks ettirgan holda turlicha 
edi. Neolit inqilobi natijasida moddiy madaniyat birinchi planga chiqdi, 
ma’naviy  madaniyat  esa  madaniyatdagi  moddiy  omillarning  jiddiy 
ta’siri  ostida  go’yo  ikkinchi  darajali  hodisaga  aylandi.  Neolit  davri 
san’atida  tushkunlik  kuzatiladi.  Paleolit  davrining  realistik  san’atidan 
farq qilgan holda u shartli-sxematikdir.  
 
Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning rivojlanishi jonli va jonsiz  tabiat 
haqida  bilimlarning  to’planishi  va  ilk  tizimlashuviga  imkon  berdi. 

---

 
24 
Neolit  davri  diniy  e’tiqodlari  markazida  tabiat  kuchlari,  ayniqsa 
Quyosh va yer turar edi.  Neolit davri diniy e’tiqodlari murakkablashdi, 
turli me’yorlar va ta’qiqlar paydo bo’ldi.  
 
Neolit  so’ngida  ma’lumotni  saqlash  va  uzatishning  og’zaki 
usulidan  yozma  usuliga  o’tish  boshlandi,  rasmli  piktografik  yozuv 
vujudga  keldi.  Haqiqiy  yozuv  esa  keyinroq,  sivilizatsiyaning  belgisi 
sifatida  vujudga  keldi.  Taraqqiyot  sari  harakat  qilayotgan  insoniyat 
sivilizatsiyaning  birinchi  pillapoyalariga    qadam  qo’ydi:  ilk  shahar 
tipidagi manzilgohlar, mahobatli me’morchilik, yozuv paydo bo’ldi.  
 
M.a.  IV  ming  yillikda  insoniyat  metall  asriga  qadam  qo’ydi. 
Insoniyat  dastlab  qo’llagan  metall  mis  edi.  Misdan  foydalanishning 
boshlanishi  insonlarga  juda  katta  imkoniyatlar  berdi.  Eneolit  yoki 
xalkolit davrida insoniyat xo’jalik faoliyatining barcha tarmoqlari rivoj 
topdi  va  bu  jarayon  ishlab  chiqarish  texnologiyalari,  iqtisodiy  va 
ijtimoiy  hayotdagi  yirik  o’zgarishlar,  savdo  ayirboshlashi  va 
qabilalararo  harbiy  to’qnashuvlar  kuchayishi  bilan  birgalikda  kechdi. 
Natijada  ilk  dehqonchilik  dunyosi  asta-sekin  sivilizatsiyaga  o’ta 
boshladi.  
Ammo urug’chilik jamoasidan sivilizatsiyaga o’tish taqsimlangan 
jamiyatda  (mehnat  taqsimoti,  ishlab  chiqarish  taqsimoti,  jamiyat 
taqsimoti  va  h.k.)  sodir  bo’ldi,  bu  esa  ilk  dehqonchilik  dunyosining 
tabiatiga  zid  edi.  Mis  –  tosh  davri  eski  urug’chilik  an’analarini  saqlab 
qolagnn  holda,  insonlar  oldida  yangi  imkoniyatlar  eshigini  ochdi.  Shu 
tufayli  eneolit  davrining  o’ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  sifatida 
beqarorlik,  noturg’unlik,  tartibsizlik  va  insoniyat  tarixiy  taraqqiyoti 
dinamikasining notekisligini ko’rsatish mumkin.  
 
Sivilizatsiyaga o’tish davrida ma’lumot hajmining ko’payishi, uni 
saqlash  va  uzatishning  yangi  shaklini  topish  zaruriyatini  yuzaga 
keltirdi.  M.a.  IV-III  ming  yilliklarda  Shumerda  yozuvni  yaratishga  ilk 
qadam  qo’yildi.  Buyumlarni  va  miqdorni  tasvirlash  uchun 
piktogrammalar  (yoki  suratli  yozuv)  qo’llanilgan.  Piktogrammalar 
shartlilashib,  abstrakt  ramzlarga  aylanib  borib  alohida  so’z  yoki 
bo’g’inlarni  anglatuvchi  ideografik  yoki  logografik  yozuvni    vujudga 
keltirdi.    Yozuvning  vujudga  kelishi  sivilizatsiya  yo’lidagi  muhim 
qadam,  ibtidoiy  insoniyat  ma’naviy  taraqqiyotining  eng  yuksak 
cho’qqisi bo’ldi.