маъруза соат

 
2-savolning bayoni:  
 
Mesopotamiya  –  jahon  sivilizatsiyasi  va  qadimgi  shahar 
madaniyatining  ilk    o’choqlaridan  biri.  Bu  madaniyatning  ilk 
asoschilaridan biri shumerlar bo’lib,  ularning yutuqlarini bobilliklar va 
Ossuriyaliklar  o’zlashtirib,  davom    ettirdilar.    Mesopotamiya  
madaniyatining    manbalari  m.a  IV      ming  yillikda    shaharlar  paydo 
bo’lishi bilan boshlandi.  
M.a.  IV-III  ming  yilliklarda  shumer  yozuvi  paydo  bo’ldi. 
Taxminlarga  ko’ra  bu  yozuv  shumerlar  Mesopotamiyaga  kelganga 
qadar  noma’lum xalq tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni 
sivilizatsiya xizmatiga   qo’ydilar. Dastlab shumer yozuvi  piktografik  
shaklda alohida  buyumlar, tasvirlar tarzida ifodalangan.  Dastlab 1500 
ga yaqin belgidan iborat piktografiya juda sodda  bo’lib,  haqiqiy yozuv 
emas edi, u  so’zlarni ifodalamas edi. Shunday yozuvdan m.a. III ming  
yillikdan  boshlab  akkadlar  ham  foydalanishgan.  Sekin-asta    bu  yozuv 
mixxatga  aylandi.  Dastlabki  shumer  mixxatlari  tarixiy  hodisalar  yoki 
hukmdorlar hayotini emas, oddiy xo’jalik hisob-kitoblarini qayd etgan.  
Shumerliklar  foydalangan  mixxat  dastlab  800  atrofidagi 
belgilardan  iborat  bo’lib,  ular  so’z  yoki  bo’g’inni  tasvirlagan.  Ularni 
eslab qolish qiyin edi, biroq shumerlar mixxati  ko’plab qo’shni xalqlar 
tomonidan  qabul  qilingan.  Yangi  Bobil  davriga  kelib  mixxat  belgilar 
300 dan salgina ortiq bo’lgan. 
Akkad  tili  janubiy  Mesopotamiyada  m.a    III  ming  yillikning 
ikkinchi  yarmida  paydo  bo’ldi.  Shumer  va  akkad  tillari    bir-biridan 

---

 
31 
ko’pgina  so’zlarni  o’zlashtirib oldi. M.a. III  ming yillikning oxirida  
qadimgi  Shumer–akkad    lug’atlari  tuzilgan.  Akkad  tili  Old  Osiyo 
xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. M.a. VII asrdan boshlab oromiy tili 
va  yozuvi  kirib  kelgan  paytda  mixxat  yozuvlari  muomaladan  chiqa 
bordi.  
Mesopotamiya  tsivilizatsiyasi  ma’lumotli  kishilarni  tayyorlash 
bo’yicha  ilk  tajribalarni  amalga  oshirdi.  Yirik  ibodatxonalar, 
hukmdorlar  saroylari,  maktablar,  shuningdek  xususiy  shaxslar  qo’lida 
sopol taxtachalardan iborat kitoblar to’plangan. M.a. II ming yillikdan 
boshlab Ur, Nippur shaharlarida adabiy va ilmiy  matnlardan iborat ilk 
kutubxonalar  paydo  bo’ladi.  Qadimgi    Sharqning  eng  mashhur  
kutubxonasi  Oshshurbanipalning    (m.a.  669-635  yillar  hukmronlik   
qilgan)    Nineviya    shahrida    to’plangan    30.000  taxtachadan  iborat 
kutubxonasi bo’lgan.  
Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan davlat va  
ibodatxonalar  uchun    kotiblar  tayyorlangan.  Maktablar  ta’lim  va 
madaniyat o’chog’i bo’lgan. Maktabda asosan shumer tili va adabiyoti 
o’qitilgan.  Yuqori  sinf  o’quvchilari  kelajakda  tor  mutaxassislashuvga 
qarab  grammatika    astronomiya  va  matematikadan    bilim  olganlar. 
O’zini  fanga  bag’ishlamoqchi  bo’lgan  o’quvchi  bo’lsa  huquq,  
astronomiya, tibbiyot va matematikani o’rgangan.  
Qadimgi  Mesopotamiya  arxivlar  makoni  bo’lgan.  Eng  qadimgi 
arxivlar m.a. III ming yillikning birinchi choragiga tegishli. Bu davrda 
arxiv  ma’lumotlari  yozilgan  taxtachalar  namlikdan  saqlash  uchun 
mumlangan savatlarda saqlangan. M.a. XIX  asrga oid Ur shahri arxivi, 
m.a. XVIII asrga oid arxiv  Mari podshosi saroyidan,  Uruk  shahridan 
m.a. VIII-VI  asrlarga oid 2500 xo’jalik  hujjatlari arxivi topilgan.  
Shumer  adabiyotiga oid epik asarlar, afsonalar, madhiya, doston, 
ertak  va  maqollar  to’plami  bizgacha  yetib  kelgan.  Shumer  shahrini 
qo’shni qabilalar  hujumlari  natijasida  halokati to’g’risida  ma’lumot 
beradigan  asarlar alohida  o’rin tutadi. “Ur shahri aholisining  falokati 
motam    yig’isi”    (m.a.  XX  asr  oxiri)  asarida  ayollar,  qariyalar  va 
bolalarning  ochlikdan    qiynalishi,  yong’indan  qolgan    uylarda  halok 
bo’lganlarni tafsilotlari batafsil tavsiflagan.  
Shumer 
adabiyotining 
eng 
mashhur-namunasi 
afsonaviy 
qahramon  Gilgamesh to’g’risidagi epik afsonalar to’plamidir. Bu asar 
akkad  tilida  qayta    ishlangan  nusxada  to’laroq  ko’rinishda 
Oshshurbanipal  kutubxonasida  topilgan.  Bobilda  falsafiy,  diniy 
g’oyalar aks etgan asarlar yaratilgan.  

---

 
32 
Shumerliklar  va  so’ngra  akkadlar  dunyoqarashida  dehqonchilik 
uchun muhim ahamiyat kasb etgan tabiat kuchlarini - osmon, нer, suvni 
ilohiylashtirish  muhim  rol  o’ynagan.  M.a.  IV-III  ming  yilliklar 
chegarasida  Shumerda  batafsil  ishlab  chiqilgan,  keyinchalik  Bobilda 
o’zlashtirilib,  rivojlantirilgan  teologik  tizim  yuzaga  keladi.  Оsmon 
xudosi  Anu,  yer  xudosi  Enlil,  suv  xudosi  Enki  yoki  Ea  kabi  ilohlar 
tabiat    kuchlarini  aks  ettirganlar.  Oliy  xudo  va  Olamning  yaratuvchisi 
Marduk sanalgan. Har bir  shahar  o’z xudo  - homiysiga ega bo’lgan. 
Dehqonchilik,  hosildorlik  va  farzand  tug’ilishining  homiysi  bo’lgan 
ona  ilohaga  katta  ehtirom  bilan  munosabatda  bo’lingan.  Shumer 
panteonidagi ayol ilohalar orasida markaziy o’rinni Uruk ilohasi Inanna 
egallagan.  Mesopotamiya  aholisining  diniy  tuyg’ulari  pessimistik 
kayfiyat bilan sug’orilgan. Shumer va akkadlar u dunyoga  ishonganlar. 
Ularning  tasavvurida    u  dunyo  soyalar  podsholigi,  qaysiki,  o’liklar 
ochlik va chanqoqlikdan  qiynaladilar.  
Mesopotamiya  rasmiy  va  xalq  e’tiqodlarida  sehrgarlik  amaliyoti 
keng 
tarqalgan. 
Folbin-munajjimlar, 
bashoratchilar, 
tush 
ta’birchilarining roli katta bo’lgan.  
Qadimgi  Bobil  sivilizatsiya  tarixidailk  bor  huquqiy  tizimni 
yaratdi.  XX  asrda  Suzada  fransuz  arxeologilari  tomonidan  topilgan  va 
bugungi  kunda  Luvrda  saqlanayotgan    Xammurapi  qonunlari  ikki 
metrli bazalt ustunga o’yib yozilgan. Ushbu qonunlar insoniyat tarixida 
ilk  bor  xususiy  mulk  himoyasiga  qaratildi.  Begona  mulkiga  ko’z 
olaytirish,  patriarxal  oila  negizlariga  daxl  qilingandagi  kabi 
qattiqqo’llik bilan jazolangan. Jazoni belgilashda ko’pincha aybdorning 
ijtimoiy  holati  hisobga  olingan.  Qullar  ayniqsa  shafqatsizlik  bilan 
jazolangan.  Xammurapi  qonunlari  qadimgi  Sharq  tsivilizatsiyalari 
qonunchiligi taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. 
Qadimgi  Mesopotamiyada  dunyoni  ilmiy  bilishda  ma’lum 
yutuqlarga    erishildi.  Bobilda  ayniqsa,  matematika  fanlari  amaliy 
maqsadlar  uchun    yuzaga    kelib,  yuqori  darajada    rivojlanadi. 
Qadimdayoq  bobilliklar  zikkuratlarning  yuqori  qavatlaridan  turib 
osmon  jismlarini  muntazam    kuzatganlar.  Ana  shu  ko’p  asrlik 
kuzatishlari  natijasida  matematik  astronomiya  vujudga  keldi.  Bobilda 
ko’p sonli  astronomik  jadvallar  vujudga  kelgan. Shu  davrda Bobilda 
mashhur    astronomlar    Naburian  va  Kiden  yashaganlar.  Naburian  oy 
fazalarini      aniqlash  tizimini    ishlab  chiqdi.  Kiden  quyosh    yilini  365 
kun,  5  soat  41  minut  va  41,6  sekund  hisobladi.  U  yil      hisobi  

---

 
33 
davomiyligida  bor  yo’g’i  7  minut,  17  sekundga  xato  qilgan. 
Astronomiya astrologiya bilan bog’langan edi.  
Bizgacha juda ko’p Bobil tibbiyot matnlari yetib kelgan. M.a. III  
ming    yillikdayoq  mesopotamiyaliklar  Hindistonga  boradigan  yo’lni, 
m.a. I ming yillikda  Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yo’lni bilganlar. 
Bizgacha  yetib    kelgan  xaritalar  bobilliklarning    o’z  geografik 
bilimlarini tizimga solishga harakat qilganliklarini ko’rsatadi.  
Qadimgi  Mesopotamiyaning  san’atini  shakllanishi  va  keyingi 
taraqqiyotiga  shumerlarning  badiiy  an’analari  hal  qiluvchi  rol  
o’ynaydi.  Tosh o’ymakorlik m.a. III ming yillik  boshlarida shakllandi. 
Toshga  naqshlar  o’yish  (gliptika)  m.a.  I  asrigacha  yuksak  darajada 
rivojlandi.  M.a.  XXIV-XXIII  asrlarda    Mesopotamiya    yagona  davlat 
bo’lib,  birlashgan  paytda  podsholarning  ideallashtirilgan    portret-
tasvirlari paydo bo’ladi.  
M.a.  II    ming  yillik  boshlaridan  qurbonlik  keltirish,  saroy  hayoti  
manzaralari  tasvirlangan  freska  san’ati  rivojlanadi.  Mesopotamiya 
san’ati  m.a. VIII-VII  asrlarda Ossuriya davlatining gullab-yashnagan 
davrida    o’zining  yuqori  cho’qqisiga    chiqadi.  Bu  asosan  relyef  
san’atida o’z aksini topgan. Bu davrda ulug’vor saroy va ibodatxonalar 
barpo  qilina boshlandi.  
M.a. 
I 
ming 
yillikda 
Mesopotamiyada 
yirik 
savdo-
hunarmandchilik    madaniyat markazlari bo’lgan katta shaharlar paydo 
bo’ladi.  Mesopotamiyaning  ilmiy  bilimlari,  san’ati,    me’morchiligi, 
dini, yozuvi va  adabiyoti, qadimda ko’pgina Sharq xalqlari madaniyati 
ravnaqining o’lchov  mezoni bo’lib xizmat qildi.