O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

T arbiya  jarayon ida  pedagogik  talab
Pedagogik  talab  tarbiya  jarayonida  boshlang‘ich  usul  b o ‘lib, 
tarbiyalanuvchining  m uayyan  faoliyatini  rag ‘batlantirishni  yoki 
to ‘xtatishni  va aniq amaliy hamda  insoniy sifatlarni  namoyon  qilishni 
ta ’minlaydi.
Talab  qilish  usuli  o ‘quvchilarning  k o ‘pgina  axloqiy  sifatlarini 
shakllantirishga  yordam  beradi,  shu  bilan  birga  tarbiyalanuvchilarda 
o ‘ziga  nisbatan  m a s ’uliyat  va  talabchanlikni  rivojlantirishda  alohida 
vazifani  bajaradi.

---

Yagona  pedagogik  talablarni  qarab  chiqar  ekanmiz,  faqat  biz- 
ning 
jam iyatim izdagina 
xalqning 
m a ’naviy-siyosiy 
birligini 
m ustahkamlashda  pedagogik  talab  tarbiya  jarayonining  t a ’sirchan 
usuliga  aylanishi  mumkin.
0 ‘qituvchi  o ‘quvchilar bilan  ishlar ekan,  ularni  faoliyatini tashkil 
etar ekan, o ‘z k o ‘rsatmalari  bilan o ‘quvchilarning ayrim harakatlarini 
r a g ‘batlantiradi.  0 ‘quv  va  tarbiyaviy  ishlar  jarayonida  ularga 
m uayyan  m ulohazalar  bildiradi,  tanbeh  beradi  yoki  rag‘batlantiradi, 
yakun  yasaydi.  Uning  ayrim  buyruqlari  qisqa  va  lo‘nda  b o ‘lib, 
sezilar-sezilmas  majbur  qilishga  o ‘xshab  ketsa-da  boshqalari  ancha 
keng  tushintirish  y o ‘l-yo‘riqlar  shakliga  ega  b o ‘ladi.  B a ’zilari 
o'quvchilarni  faqat  ishga  ja lb   qilish  zaruriyati  tufayli,  boshqalari 
bolalarning  ayrim  k o ‘nikma  va  malakalarini  o ‘zlashtirishga  tuzatish 
kiritish  ehtiyoji  bilan  vujudga  kelgan;  ayrimlari  o ‘quvchilarning 
keraksiz v a n o t o ‘g ‘ri harakatlarini t o ‘xtatsa, boshqalari muvaffaqiyatli 
harakatlarni  m ustahkamlaydi  va  q o ‘llab  q u w a tla y d i.  Pedagogning 
talabisiz o ‘quvchilarning  o ‘quv va  ijtimoiy  foydali  faoliyatini tashkil 
etishni  t a s a w u r   etib  b o ‘lmaydi.
Tajribali  pedagog  bolalar  huzuriga  keng  harakatlar  dasturi 
bilan  birga  boradi,  o ‘z  tarbiyalanuvchilaridan  har  biri  qachon  nim a 
qilishini  muayyan  tarzda  biladi.  Zero,  talablar  ana  shu  dasturni 
ularning  ishlari  va  xatti-harakatlarida  am alga  oshirish  vositasidir, 
xolos.  Tarbiya  jarayonida  pedagogik  talablarning  asosiy  turlari  va 
shakllarini  qarab  chiqamiz.
Pedagogning  talablari  vositasiz  talablar  b o ‘lishi  mumkin,  bunda 
tarbiyachi  ulardan  muayyan  harakatlarga  erishishni  kutadi.
Pedagogning  talablari  vositali  talablar  boMadi,  bunda  o ‘qituvchi 
o ‘z  talablari  bilan  bolalarda  o ‘z  d o ‘stlariga  nisbatan  navbatdagi 
talablarni  keltirib  chiqaradi.  Talablarning  asosiy  shakllari,  ikki  omil- 
da  vujudga  keladi.
114

---

Birinchi  omil  -   kimdan  talab  qilinsa,  o ‘shaning  talab  qiluvchiga 
munosabatidir.
Ikkinchi  omil  -   bu  tarbiyalanuvchining  pedagog  rag ‘batlantira- 
digan  faoliyatiga  munosabatidir.  U m um an  olganda,  bu  munosa- 
batlarni  biz  ijobiy,  b etaraf va  salbiy  munosabatlar  deb  ta ’riflaymiz, 
holbuki  amalda  bu  m unosabatlaming  turli  xil  k o ‘rinishlari  ham 
b o ‘lishi  mumkin.
Endi  talab  shakllariga t o ‘xtalib  o ‘tamiz.
Talab  t o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  boMishi  mumkin,  bunda  o ‘qituvchining 
murojaati  q a t’iy,  dadil  ohangda  ifodalangan  aniq  k o ‘rsatmaga  ega 
boMishi  mumkin.
T o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  talab  o ‘quvchilar  bilan  ishlashning  dastlabki 
kunlarida  ayniqsa  ta ’sirchan  boMadi.  Samimiy,  oshkora,  ishonarli, 
qizgMn  va  qat’iy  talab  boMmasa,  tarbiyaviy  jarayonni  boshlab 
boMmaydi.  Shuni  ham  t a ’kidlash  yoizki,  bu  talab  k o ‘pincha  o ‘quv- 
chining  pedagogga  yoki  uning  faoliyatiga  betaraf  munosabatda 
boMgan  sharoitda  ishlatiladi.  Bunday  vaziyatda,  vositasiz  talabning 
quyidagi  qoidalariga  amal  qilish  ayniqsa  muhimdir.
B irin c h i  q o id a :  odatda  talab,  ijobiy  boMishi,  y a ’ni  mutlaqo 
m uayyan  xatti-harakatni  keltirib  chiqarish,  bolalarning  u  yoki  bu 
harakalarini  shunchaki  ta ’qiqlamasligi,  to ‘xtatmasligi  lozim.
Albatta,  o ‘qituvchining  ta ’qiqlashlaridan  ayniqsa  o ‘quvchilar 
belgilangan  xulq-atvor  qoidalarini  har  xil  tarzda  buzgan  hollarda 
foydalaniladi.  Biroq  pedagoglar  talablam ing  asosiy  mazmunini 
t a ’qiqlashlar tashkil  etmaydi.
I k k in c h i  q o id a :  t o ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  talab yoM-yo‘riq tarzida, y a ’ni 
bir xil  m a ’noli,  aniq  va tushinarli  boMishi  lozim.  Dastlabki  paytlarda 
o ‘quvchilaming  yangi  harakatlarini  rag‘batlantirganda  talab  yoM- 
y o ‘riq  berish  bilan  q o ‘shilib  ketganday  boMadi,  ularni  aniq  t a ’riflab 
beradi.
115

---