O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

T arbiya  jarayon ining  qonuniyatlari
Tarbiyaning  maqsadini  pedagoglar  ham,  ota-onalar  ham  yaxshi 
bilishlari  lozim.
U m um ta'lim   maktablarida  tarbiyaning  asosiy  maqsadi  sifatida 
shaxsning  har  tom onlam a  kamolotga  erishuvi  asos  qilib  olinadi. 
Shaxsning  har  tom onlam a  kamolotga  erishuvi,  bu  uning  ayrim 
qirralari  yoki  xislatlarining  to'laqonligi,  jism oniy,  axloqiy,  siyosiy, 
estetik  qarashlari  у ig‘indisini  o ’z  ichiga  oladi.
Tarbiya  moddiy  boyliklarni  ishlab  chiqarish  usuliga, jamiyatning 
ijtimoiy  tuzilishiga,  siyosiy  tizimga,  mafkuraga  b o g 1 liqdir.
Tarbiyaning  shaxs  rivojlanishi  bilan  birligi  va  o ‘zaro  b o g‘liqligi 
uning  muhim  qonuniyati  hisoblanadi.
Shaxsning  rivojlanishi  tarbiyaning  sifatiga  bogMiqdir.  Ayni 
c ho g ‘da  tarbiyaning  mazmuni,  shakli  va  metodlari  shaxsning 
rivojlanish darajasiga bogMiq. Tarbiya jarayoni murakkabdir.  Shuning 
uchun  ham  u  tarbiyachidan  bolaning  ruhiy  holati,  aqliy  va jism oniy 
imkoniyatlarini  hisobga  olib,  mehribonlik  bilan  yondashishni  talab 
qiladi.  Tarbiyachi  tarbiyalanuvchi  shaxsini  diqqat  bilan  o ‘rganishi, 
ularni  tushunishi,  hurmat  qilishi  lozim.
T a rb iy a la n u v c h ila rn in g  
hayotiy 
faoliyati 
ja m iy a t 
uchun 
q an ch alik  foydali,  m aqsadg a  m uvofiq  va  ularning  m unosabatlari 
o qilona  tashkil  qilinar  ekan,  tarbiya j a ra y o n i  shunchalik  samarali 
am alga  oshiriladi.
Insonni  uning  atrofini  qurshab  turgan  vositalar:  oila,  ota-onasi, 
maktab,  d o ‘stlari,  atrof-muhit,  om maviy  axborot  vositalari,  sairat, 
adabiyot,  tabiat  va  hokazolar  tarbiyalaydi.  Shaxsning  rivojlanish  va 
shakllanish jarayonini  boshqarib  borish  kerak.
Shunga  ahamiyat  berish  lozimki,  amalda  tarbiyaviy  jarayon 
umumxalq  ishi  va uzluksiz b o i s i n ,  barcha yoshdagi  bolalarni  qamrab

---

olsin,  turli  ijtimoiy, jam o a t  va  davlat  institutlari  va  muassasalarining 
shaxs  kamolotini  shakllantirish  borasidagi  harakatlari  mujassam- 
langan  b o ‘lsa,  ayni  m aqsadga  muvofiq  b o ‘ladi.
Tarbiyada  inson  shaxsini  oliy  ijtimoiy  qadriyat  deb  tan  olish, 
har  bir  bola  betakror  va  o ‘ziga  xosligini  hurmatlash,  uning  ijtimoiy 
huquqi  va  erkinligi  e ’tiborda  tutilishi  zarur.
Tarbiya 
m uayyan 
maqsad 
bilan 
rejali 
ravishda 
amalga 
oshiriladigan  davomli  ishdir.
Yosh  avlodga  har  bir  tarixiy  davrdagi  jam iyatning  o ‘ziga  xos 
ishlab  chiqarish  metodi  va  ijtimoiy  munosabatlarga  muvofiq  tarbiya 
beriladi.  Bu  tarbiyaning  asosiy  qonuniyatidir.
Tarbiya jam iyat hayoti  bilan  b o g ‘liq, jam iyat o ‘zgarib rivojlanishi 
bilan  tarbiya  ham  o ‘zgarib,  rivojlanib  boradi.
Tarbiya jarayoni  hayotiy,  amaliy  xususiyat  kasb  e tm o g ‘i  lozim. 
Tarbiyaviy  jarayonning  barcha  qatnashchilari:  pedagoglar,  ota- 
onalar,  jamoatchilik,  yoshlar  tashkilotlari  va  mehnat  j a m o a l a r i -  
ham m a  kasbiy-pedagogik  tayyorgarlikka  ega  b o ‘lishlari  lozim.
Tarbiya  nazariyasida  ham  pedagogika  fanida  b o ‘lgani  kabi, 
yangi  vujudga  kelayotgan  qarashlar  bilan  eskirib  borayotgan 
qarashlar  o ‘rtasida  kurash  ketgan.  Tarbiya  nazariyasidagi  va 
amaliyotidagi  muhim  y o ‘nalishlarni  tanqidiy  o ‘rganm ay  turib, 
tarbiya  nazariyasining  asosiy  masalalarini  tushuna  olish  qiyin.  Keng 
tarqalgan  nazariyalardan  biri  avtoritar  (boshqalarga  k o ‘r-ko‘rona 
b o ‘ysinish) tarbiya nazariyasi  edi.  Avtoritar tarbiya XVI  asrda paydo 
b o ‘lib, hozirda Ispaniyada, Lotin Amerikasining ba ’zi m amlakatlarida 
yaqqol  ifodasini  topgan.  Avtoritar  tarbiyani  ilmiy  ravishda  asoslab 
berishga  uringan  nemis  pedagogi  Fridrix  Gerbart  (17 71 -184 1 )  bola 
t u g ‘ilganda  « y o w o y i   sho ‘xlikka»  xos  b o ‘lish  fikrini  o lg‘a  suradi. 
Shu  bilan  u  tartibni  buzgan  o ‘quvchilar  uchun  jarim a  jurnalini

---

tashkil  etishni  taklif etadi.  U  tartibni  buzgan  o ‘quvchilarni  ovqatsiz 
qoldirish,  burchakka  turg ‘izib  q o ‘yish,  karserga  qamash,  jarim aga 
tortish  kabi jazolash  turlarini joriy  etadi.
Avtoritar tarbiyani  birinchi  b o ‘lib  J.  J.  Russo  tanqid  qildi  va  o ‘zi 
erkin  tarbiya  nazariyasini  ilgari  surdi.
0 ‘zbek  maktablarida  t a ’lim-tarbiya  bir-biridan  ajralmas  deb 
hisoblanadi.  Sinfdagi  har  qanday  ish  doimo  tarbiyaviy  ishdir,  biroq 
tarbiyaviy  ishlarni  t a ’lim  berish  bilan  cheklash  mumkin  emas.
Tarbiya  yosh  avlodni  m uayyan  maqsad  y o ‘lida  har  tomonlam a 
o ‘stirish,  uning  ongi  va  xulq-atvorini  tarkib  toptirish jarayonidir.
Tarbiya  -   m a ’naviy  m anbalar  va  hozirgi  zamon  talablari  va 
ehtiyojlarini  nazarda  tutgan  holda,  o ‘qituvchining  o ‘quvchi  bilan 
aniq  bir  m aqsadga  qaratilgan  o ‘zaro  amaliy  va  nazariy  muloqotidir.
Tarbiya  -   tarbiyachi  xohlagan  sifatlarni  tarbiyalanuvchiga 
singdirish  uchun  tarbiyalanuvchining  ruhiyatiga  muayyan  suratda 
m a ’lum  bir  m aqsadga  qarata  va  muntazam  suratda  t a ’sir  qilishdir. 
Bu  xildagi  t a ’r if  tarbiya  tushunchasiga  kiradigan  ham m a  narsani, 
chunonchi:  m uayyan  dunyoqarash,  axloq,  ijtimoiy  xulq-atvor 
qoidalarini  singdirish,  m uayyan  xarakter  va  iroda,  odat  va  axloq 
yaratishni  o ‘z  ichiga  oladi.
Tarbiya  -   shaxsni  m aqsadga  muvofiq  takomillashtirish  uchun 
uyushtirilgan pedagogik jarayon b o ‘lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga 
muntazam  va  tizimli  ta ’sir  etish  imkonini  beradi.
Tarbiya  jarayoni  o ‘zaro  b o g ‘liq  b o ‘lgan  ikki  faoliyatni  -  
o ‘qituvchi va o ‘quvchi  faoliyatini o ‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida 
o ‘quvchining  ongi  shakllana  boradi,  his  va  tu y g ‘ulari  rivojlanadi, 
ijtimoiy  hayot  uchun  zarur  b o ‘lgan  va  ijtimoiy  aloqalarga  xizmat 
qiladigan  xulqiy  odatlari  hosil  b o ‘ladi.
Tarbiya  jarayonida  bolalarning  hayoti  va  faoliyatini  pedagogik 
jihatdan  t o ‘g ‘ri  uyushtirish  g ‘oyat  muhimdir.

---

Faoliyat  jarayonida  bola  tashqaridan  kelayotgan  tarbiyaviy 
t a ’sirga  nisbatan  m a ’lum  munosabatda  boMadi.  Bu  munosabat 
shaxsning  ichki  ehtiyoji  va  xohishlarini  ifodalaydi.
Psixologlar  va  pedagoglarning  tadqiqotlari  shaxsga  tashqi 
omillarning  (xoh  ijobiy.  xoh  salbiy)  t a ’siri  bolaning  ularga 
munosabatiga  bogMiqligini  koMsatadi.  Bolaning  shaxsiy  tajribasi 
ehtiyoj lari tashqi ta ’sirga munosabatinibelgi lab beradi va uning xulqida 
aks  etadi.  Shuning  uchun  bola  faoliyatini  uyushtirishning  o ‘zigina 
kifoya  qilmaydi.  T o ‘g'ri  tarbiyalash  uchun  tarbiyalanuvchining  bu 
faoliyatga  nisbatan  qalbida  paydo  boMayotgan  munosabatni,  turli 
xil  kechinmalarni  qanday  anglashni,  baholashni,  his  qilishni  hamda 
ulardan  o ‘zi  uchun  nimalarni  maqsad  qilib  olayotganini  bilish  zarur. 
Yana  shuni  hisobga  olish  kerakki.  bularning  barchasi  turli  kishilar 
bilan  aloqa  qilish, jam oadagi  munosabatlar asosida  ro ‘y  beradi.  Bola 
u lg ‘aya  borishi  bilan  bu  xil  aloqa  va  munosabatlar  murakkablashib 
boradi  va  bola  shaxsning  kamolga  yetishida  yo  ijobiy  yoki  salbiy 
t a ’sir  etadi.  Shuning  uchun  tarbiya  maqsadga  muvofiq  muntazam 
ta ’sir etishni  k o ‘zda tutadi,  zeroki  shu  yoM  bilan jam iyatning shaxsga 
q o ‘yadigan  talablari  tarbiyalanuvchining  xulqini  idora  qilib  turuvchi 
ichki  ehtiyojga  aylanadi.
T a r b iy a   j a r a y o n i d a   o ' q u v c h i n i n g   o n g i n ig i n a   e m a s ,  balki 
h i s - t u y g ‘u larin i  ham   о ‘stirib   b o ris h ,  u n d a  j a m i y a t n i n g   s h a x s g a  
q o ‘y a d ig a n   a x lo q iy   ta la b la r ig a   m u v o fiq   k e la d ig a n   x u lq iy  
m a l a k a   va  o d a tla rn i  ho sil  q ilish   lo zim .  B u n g a   e ris h is h   u c h u n 
o ‘q u v c h in i n g   o n g ig a   ( t a ’lim  j a r a y o n i   a s o s id a ),  h i s s i y o ti g a  
( d a r s d a   va  s in f d a n   ta s h q a r i  is h la rd a )  va  iro d a s ig a   (fa o liy a tn i 
u y u s h ti r is h ,  x u lq n i  id ora  q ilish   j a r a y o n i d a )   m u n ta z a m   t a ’sir 
e tib   b o rila d i.  A g a r   o ‘q u v c h in i  t a r b i y a l a s h d a   b u la r d a n   b iro rta si 
(o n g i,  h is s iy o ti,  iro d a s i)  e ’tib o r d a n   c h e td a   q o lsa ,  m a q s a d g a  
e r i s h is h   q iy in la s h a d i.  S h u n in g   u c h u n   t a r b i y a   j a r a y o n i   k o ‘p

---

q irra li  va  m u r a k k a b d ir .  M a k ta b d a g i  t a r b iy a  j a r a y o n i   t o ‘x to v s iz  
d a v o m   e ta d ig a n   j a r a y o n   boMib,  u n g a   o ‘q itu v c h i  ta rb iy a c h i 
r a h b a r lik   q ila d i  v a   u  t a r b iy a n in g   ayni  v a q t  uch u n   z a ru r  
boMgan  m a q s a d in i,  shu  m a q s a d n i  hal  q ilis h g a   x iz m a t  e ta d ig a n  
f a o liy a tin i  b e lg ila y d i.  0 ‘q u v c h il a r n i n g   shu  f a o l i y a t ig a   ish tiro k  
e tis h in i  t a ’m in la b ,  u la r  o ‘rta s id a   ijtim o iy ,  j a m o a   va  o ‘rto q lik  
a lo q a la ri  va  m u n o s a b a ti  uch u n   s h a ro it  y a ra ta d i.
0 ‘quvchilami  faoliyatda  qatnashishlari  orqali  ulam ing  musta- 
qilligi,  ijodiy  tashabbuskorligi  o ‘sib  borishiga  erishiladi.  Ana  shu 
jarayonda  bolaning  qarashlari,  e ’tiqodlari  va  voqea  hodisalarga 
nisbatan  o ‘z  nuqtayi  nazari  vujudga  keladi  va  mustahkamlanib 
boradi.  Bular bolaning atrof-muhitning ta'siriga qanday munosabatda 
b o ‘lishini  belgilaydi.
Shunday  qilib,  maktabdagi  tarbiya  inson  shaxsini  tarkib  toptirish 
va  kamolga  yetkazish  jarayonidan  iborat  b o ‘lib,  uning  mazmuni 
ta’limdagidek  alohida  predmetlarda  emas,  balki  o ‘quvchilarning 
hayot-faoliyatlari  va  o ‘zaro  munosabatlaridan  tashkil  topadi.  Mana 
shulardan  tarbiya  jarayonining  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  kelib 
chiqadi.