„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

Mafkuraviy  faoliyatda  milliy  g„oyani  aholi  ongiga  singdirish. 
Milliy  g‗oyaning  xalq 
ishonchi va e‘tiqodiga aylanishini ularning      ijtimoiy faoliyat   yo‗nalishlariga   mos ravishda 
turkumlashtirish mumkin. Ya‘ni: birinchidan  milliy  g‗oyaning ishonch  va e‘tiqodga aylanishi, 
oilaviy  munosabat  madaniyatida  namoyon  bo‗ladi.  Xususan  o‗zbek  xalqining  oilaviy 
munosabatlari  nisbatan  barqarorligi,  bolajonligi,  kattalarga  hurmat,  kichiklarga  izzat,  umuman 
mehr-muruvvatning  ko‗rsatish  xususiyatlari  bilan  bog‗liqdir.  Bu  sifatlarning  ko‗proq  oilada 
namoyon  bo‗lishi  -  millatning  mentalitetini,  tarixiy  an‘analarga  sodiqligini  ko‗rsatuvchi 
mezonlardir. 
Mahalla  milliy  ijtimoiy  fenomen  sifatida  milliy  va  umuminsoniy  g‗oyalarning  xalq 
ishonchi  e‘tiqodiga  aylanishida  muhim  institutlardan  biri  hisoblanadi.  Negaki,  insonlarning 
yashash  muhiti  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  ma‘naviy  muhiti  barqarorligi  milliy  g‗oyani  xalq 
ishonch  e‘tiqodiga  aylantirishda  muhim  ahamiyatga  egaligi  bilan  alohida  boshqa  ijtimoiy 
institutlardan ajralib turadi. Mahalla birinchi Prezidentimiz iborasi bilan aytganda «demokratiya 
darsxona»si  funksiyasi  sifatida  milliy  g‗oyani  xalq  ishonchi  e‘tiqodiga  aylantirishda,  bir 
tomondan,  imkoniyat,  vosita  rolini  bajarsa,  ikkinchi  tomondan,  milliy  istiqlol  g‗oyasining  xalq 
e‘tiqodiga,  ishonchiga  aylanish  darajasini  ko‗rsatuvchi  dastlabki  ijtimoiy  makon  hisoblanadi. 
Ana  shu  makonni  vujudga  keltirishda  –  «…uni  shakllantirish  uchun  har  qaysi  millatning  eng 
ilg‗or  vakillari,  kerak  bo‗lsa,  mutafakkirlarni,  xalq  va  Vatan  ravnaqi  uchun  hayotini 
bag‗ishlaydigan fidoyi ziyolilari mehnat qilishi lozim»
1
. 
Milliy istiqlol g‗oyasining xalq ishonchi, e‘tiqodiga aylanishida mehnat jamoalari, ta‘lim-
tarbiya  tizimi  o‗ziga  xos  faoliyat  mezoni  ekanligini  qayd  qilish  lozim.  Zero,  mehnat  jamoalari 
yoki  ta‘lim  tarbiya  muassasalari  kishilarining  muayyan  faoliyatlari,  ehtiyojlari,  manfaatlari 
umumiyligi  asosida  tashkil  topganligidan  ma‘lum  g‗oyaga  nisbatan  munosabatini 
muvofiqlashtirish imkoniyati katta. Shu bilan birgalikda bu omillar ularni uyushtirish va safarbar 
qilish  imkoniyatini  kengaytiradi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  milliy  g‗oyani  xalq  ishonchi  va 
e‘tiqodiga  aylantirishning  tashkillashtirish  funksiyalariga  katta  imkoniyat  tug‗diradi.  Shu  bilan 
birgalikda,  ularning  barchasi  uchun  xos  bo‗lgan  umumiy  qonuniyatlar,  talablar  ham  mavjud. 
Ya‘ni:  
-  Jamiyat  ma‘naviy-madaniyatini  rivojlantirishning  ustuvor  maqsadlarini,  vazifalarini 
amalga oshirib, uning istiqbollarini, shaxs barkamolligini ta‘minlaydigan milliy va umuminsoniy 
manfaatlar birligi;  
-  Insonlarning  millatidan,  irqidan,  diniy  e‘tiqodidan,  iqtisodiy  ahvolidan,  siyosiy 
partiyalarga  mansubligidan,  madaniy  saviyasi  darajasidan  qat‘iy  nazar,  huquqi  va  ijtimoiy 
faoliyat erkinliklarining ustuvorligi;  
-  Umuminsoniyat  sivilizatsiyasining  ahloqiy,  huquqiy,  siyosiy,  ma‘naviy    qadriyatlar  va 
tarixiy meroslariga tayanishi hamda milliy an‘analarini rivojlantirishi;  
- Millat  tarixiy taraqqiyot  qonuniyatlariga, mentalitet  xususiyatlariga mos  tarzda madaniy 
sohani erkinlashtirish imkoniyatlari va sharoitlarining o‗zgarishi;  
                                                 
1
 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.8. -T.: «O‗zbekiston», 2000. 
501-b. 

---

-  Mavjud  tuzumning  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy  munosabatlarida  keskin 
ziddiyatga bormaslik, g‗oyaviy-mafkuraviy murosa xususiyatlari;  
-  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  erkinlashtirish  -  jamiyat  ma‘naviy-madaniy 
hayotining  dinamik  o‗zgarishlarini  demokratik  tamoyillarga,  umuminsoniy  axloqiy  normalarga 
muvofiqlashtirib, bosqichma-bosqich amalga oshiradigan siyosiy kuch va imkoniyatlarni topish  
jarayonlariga ham xosdir.  
Bozor  iqtisodiyoti  munosabatlariga  asoslangan  jamiyatda    g‗oyaviy-mafkuraviy 
munosabatlarni  erkinlashtirishning  muhim  demokratik  tamoyillaridan  biri  fikrlar  va  mafkuralar 
xilma-xilligini  ta‘minlashdir.  Zero,  demokratik  jamiyat  fikr,  so‗z,  matbuot,  e‘tiqod  sohalarida 
amaliy  faoliyat  erkinligi  uchun  shart-sharoit  hamda  imkoniyat  yaratadi.  Shu  nuqtai  nazardan, 
ma‘naviy-madaniy  sohani  erkinlashtirishning  demokratik  tamoyillari:  bir  tomondan,  inson 
huquqlari  va  erkinliklari  ustuvorligini  e‘tirof  etishi;  ikkinchi  tomondan,  millatning  tarixiy 
shakllangan  ma‘naviy-ahloqiy  meyorlari  va  qadriyatlariga  asoslanishi,  milliy  g‗oyani  xalq 
ishonchi va e‘tiqodiga aylantirishi bilan umuminsoniy mohiyatini namoyon qiladi. 
Jamiyat  rivojlanishi  bilan  barcha  sohalarni  mutanosib  erkinlashtirishning  ijtimoiy  makon 
hamda  tarixiy  zamondagi  xususiyatlari    o‗zgarib,    ularning  maqsadlarida  va  vazifalarida  ichki 
birlik  vujudga  kelayotir.  Xususan,  respublikamizda  bozor  iqtisodiyoti  munosabatlariga 
o‗tishning hozirgi bosqichida, ijtimoiy-siyosiy sohani erkinlashtirish mazmunidagi o‗zgarishlar - 
g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarga  umuminsoniy  demokratik  tamoyillar  va  andozalarni 
kengroq  qo‗llash  bilan  xarakterlanadi.  Bu  jarayonning  samaradorligi,  davlat  tizimidagi 
«qonunchilik, ijro va sud tarmoqlarining o‗zaro muvozanati va mutanosibligini, shu bilan birga, 
ularning mustaqilligini ta‘minlash, har qaysi tarmoq o‗z vazifa va burchini bajarish uchun amaliy 
mexanizmlarni hayotda tashkil qilib berish»
1
 bilan bog‗liq.  
Hozirgi davrda ma‘naviy-madaniy sohani erkinlashtirishning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari 
va  tamoyillari,  uning  an‘anaviy  shakllangan  tarixiy  qadriyatlaridan  kelib  chiqqan  bo‗lib, 
demokratik  huquqiy  davlatning  tub  siyosiy  maqsadlarini  ifodalaydi.  Ya‘ni,  shaxs  va  jamiyat 
erkinliklarini  kengaytirish;  davlatning  markaziy  va  yuqori  boshqaruv  organlari  vaqolatlarini 
bosqichma-bosqich  quyi  tizimlarga,  mahalliy  o‗zini  o‗zi  boshqarish  tuzilmalariga  o‗tkazish; 
nodavlat,  jamoat  tashkilotlari  –  fuqarolik  institutlarining  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni 
boshqaruvchilik rolini oshirishdan iborat.  
Jamiyat ma‘naviy-madaniy taraqqiyotini tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilishning 
demokratik  xususiyatlari,  milliy  g‗oya  va  jamiyat  mafkurasini  xalq  ishonchi,  e‘tiqodiga 
aylantirish  davlat  siyosiy  funksiyalarini  qanday  usullar,  vositalar  bilan  amalga  oshirishiga  
bog‗liq  bo‗ladi.  Shu  nuqtai  nazardan,  «davlatning  kuch  qudrati  –  avvalo,  demokratik 
institutlarning mustaqil faoliyat ko‗rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning 
barcha  siyosiy,  ijtimoiy  salohiyatini  ro‗yobga  chiqarish,  tadbirkorlik  va  iqtisodiy  tashabbuslar 
erkinligi uchun imkoniyatlarni tashkil etib berish qobiliyati bilan o‗lchanadi»
2
. Zero, jamiyatning 
g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarini  qayta  qurishda  davlatning  bosh  islohotchilik  roli  aynan 
shu vazifalarni qanday uddalashi bilan belgilanadi.  
O‗zbekistonda  milliy  g‗oyani  xalq  ishonchi  va  e‘tiqodiga  aylantirishning  asoslarini 
yaratishda, davlatning bosh islohotchilik roli quyidagi xususiyatlarida namoyon bo‗lmoqda:  
-  Ma‘naviy-madaniy  hayotni,  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  tashkillashtirish, 
boshqarish,  va  nazorat  qilishning  siyosiy  instito‗tlari  tizimini,  mukammal  mexanizmlarini, 
vositalarini vujudga keltirib, uzluksiz takomillashtirmoqda; 
-  Demokratik  konstitutsionalizmga  asoslangan  amaldagi  qonuniy-huquqiy  asoslarining 
umuman ma‘naviy-madaniy hayotni, xususan milliy g‗oyani rivojlanlashtirish manfaatlariga mos 
kelishi,  islohotchilik  roli  samaradorligini  belgilaydigan  mezon  mezonlardan  biri  bo‗lib 
hisoblanadi; 
                                                 
1
 Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoº kerak. T.10. –T.: «¡zbekiston», 2002, 322-b. 
2
  Karimov  I.A.  Ozod  va  obod  Vatan,  erkin  va  farovon  hayot-pirovard  mag‗oyasadimiz.  –T.:  «O‗zbekiston»  2000, 
13-b. 

---

 -  Davlatning  xalqaro  ma‘naviy-madaniy,    g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni 
erkinlashtirish  siyosati  milliy  manfaatlarga  va  umuminsoniy  demokratik  tamoyillarga, 
tendensiyalarga mos kelmoqda; 
 -  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  erkinlashtirish  milliy  davlatchilikning  mavjudligi 
va  demokratik  rivojlanishini  ta‘minlaydigan  omilligi  anglanib,  siyosiy  faoliyatga  asos 
bo‗lmoqda.  Lekin,  shuni  ham  alohida  ta‘kidlash  kerakki,  ma‘naviy-madaniy  sohani,  g‗oyaviy-
mafkuraviy  munosabatlarni  erkinlashtirish  jarayoniga  keng  xalq  ommasini  jalb  qilish,  uning 
intellektual  salohiyatini,  siyosiy  ongi  va  faolligini  oshirish  bilan,  davlat  funksiyalari  ustidan 
nazorat  qilishni  kuchaytirish  mumkinligini,  xalqaro  miqyosda  erishilgan  amaliy  tajribalar 
ko‗rsatib  bermoqda.  Chunki,  «har  qanday  davlat  tizimi,  uning  apparati  va  ma‘muriy  organlari 
demokratik  andozalarga  qanchalik  javob  bermasin  -  baribir  o‗z  kuchini,  qolaversa  o‗z 
zo‗ravonligini o‗tkazishga  harakat qiladigan tizim bo‗lib qolaveradi»
1
.  
Xulosa  qilib  aytganda,  umuman  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar  tizimiga,  xususan 
g‗oyaviy-mafkuraviy  sohaga  davlat  aralashuvini  cheklashda  demokratik  tamoyillarning  qaror 
topishi: 
- 
jamiyatning  g‗oyaviy-mafkuraviy  ziddiyatlarini 
keskinlashtiruvchi 
inqilobiy 
o‗zgarishlardan, siyosiy qarashlardagi radikalizmdan voz kechish va umuminsoniyat manfaatlari 
ustuvorligini e‘tirof qilish orqali; 
-  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  demokratiyalashtirish,  bu  sohada  inson  huquq  va 
erkinliklari  hamda  qonun  ustuvorligi  tamoyiliga  amal  qilishni  ta‘minlash,  xalqaro  insonparvar 
huquq meyorlariga qat‘iy rioya etish tufayli; 
- 
millatlararo  ma‘naviy-madaniy  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlar  erkinligi, 
madaniyatlararo tolerantlik, jamiyat mafkurasi taraqqiyoti uchun har bir shaxs, ijtimoiy guruhlar 
va millatlarning mas‘uliyat va imkoniyatlari tengligini ta‘minlash natijasida; 
-g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  boshqarishni  erkinlashtirishga  doir  muqobil 
g‗oyalarning  mavqelarini  e‘tirof  etish  va  hurmat  qilish,  xalqaro  munosabatlarda  siyosiy 
plyuralizm,  milliylik  va  umuminsoniylik  uyg‗unligi  tamoyillariga  amal  qilishda  namoyon 
bo‗ladi. 
O‗zbekistonda  bozor  munosabatlariga  o‗tish  davrida  bu  vazifalarning  izchil  amalga 
oshirilishi  tarixiy  taraqqiyotning  taqozosi  bo‗lib,  ijtimoiy  hayotning  barcha  sohalaridagi 
islohotlar  samarasini  va  jamiyatni  erkinlashtirishning  mazmunini  belgilaydi.  Zero,  insonning, 
jamiyatning  ma‘naviy  erkinligi,  ishonch  va  e‘tiqod  erkinligi  milliy  istiqlol  g‗oyasi  uning 
demokratik tamoyillarga asoslanganligini ko‗rsatuvchi mezondir.