potensiallarining algebraik yig‘indisiga teng bo‘ladi.
∑
+
+
+
=
i
ϕ
ϕ
ϕ
ϕ
K
2
1
(9.20)
(9.19) va (9.20) foydalanib, quyidagini hosil qilamiz:
∑
=
=
n
i
i
i
r
q
1
0
4
1
πε
ϕ
(9.21)
(9.19) dan foydalanib
ϕ
⋅
=
q
W
P
(9.22)
hosil qilamiz. Demak, maydon kuchlarining q zaryad ustida bajargan
ishini potensial farqi orqali ifodalash mumkin:
)
(
2
1
2
1
12
ϕ
ϕ
−
=
−
=
q
W
W
A
P
P
(9.23)
yoki
ϕ
∞
= 0 bo‘lsa,
A
∞
= q
ϕ
(9.24)
Bundan foydalanib, potensialni quyidagicha ta’riflash mumkin: elektr
maydon ixtiyoriy nuqtasining potensiali deganda shu nuqtadan birlik
musbat zaryadni cheksizlikka ko‘chirish uchun lozim bo‘ladigan ish
bilan xarakterlanuvchi kattalik tushuniladi.
Elektr maydonning kuchlanganligi bilan potensiali o‘rtasidagi
bog‘lanishni ko‘rib chiqaylik. Agar q
′
sinov zaryadini maydon kuchlari
ta’sirida dr masofaga uzoqlashtirilsa bajarilgan ish, F
.
dr ga teng bo‘ladi.
Bu ish q
′
zaryadning potensial energiyasini dW
P
qadar kamayishiga olib
keladi. Shunday qilib, (9.18) tenglamani e’tiborga olsak
P
dW
Fdr
−
=
yoki
dr
dW
F
P
=
Bu ifodani har ikkala tomonini ko‘chirilayotgan zaryad miqdori q
′
ga
bo‘lsak:
139
dr
q
dW
d
q
F
P
′
−
=
′
bundan
dr
d
E
ϕ
−
=
(9.25)
ifodani hosil qilamiz. (9.25) dagi
dr
d
ϕ
ifoda potensial gradienti deb
ataladi, ya’ni (grad
ϕϕϕϕ
), u holda (9.25)ni quyidagicha yozishimiz
mumkin:
ϕ
grad
E
−
=
(9.26)
Shunday qilib, elektr maydon kuchlanganligi potensialning teskari
ishora bilan olingan gradientiga teng ekan. Bu yerda manfiy ishora E
ni olingan potensiali kamayib boradigan tomonga yo‘nalganligini
ko‘rsatadi.
Savollar
1.
Elektr zaryadning saqlanish qonuni va zaryadlarning o‘zaro ta’sir
kuchini aniqlashda Kulon tajribasini izohlang.
2.
Elektr maydoni va maydon kuchlanganligi kattaligini harakterlang,
tenglamalarini ifodalang.
3.
Kuchlanganlik
chiziqlari
elektr
maydonini
qanday
usulda
tasvirlashga imkon beradi va ular qanday shartlarga asoslanib
o‘tkaziladi.
4.
Ixtiyoriy shakldagi berk sirt orqali o‘tayotgan elektr maydon
kuchlanganlik oqimini Gaues teoremasidan foydalanib aniqlang.
5.
Elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ishni,
potensial, potensial energiya va potensial gradientlari bilan
bog‘lanishlarini ko‘rsating.
Masalalar
29-masala. Massasi m=1g va zaryadi q=10
-8
Kl bo‘lgan sharcha
potensiali
V
A
600
=
ϕ
li A nuqtadan
0
=
B
ϕ
potensialli B nuqtaga tomon
harakatlanmoqda. Agar sharchaning B nuqtadagi tezligi
s
sm
B
/
20
=
υ
140
ga teng bo‘lsa, uning A nuqtadagi tezligi qanday bo‘lgan?
Berilgan:
s
sm
B
/
20
=
υ
=
s
m /
10
20
2
−
⋅
m =1g =1·10
-3
kg
q=10
-8
Kl
V
A
600
=
ϕ
A
υ
~?
Yechish. Musbat zaryadlangan sharcha elektr maydonida katta
potensialdan kichik potensialga tomon (ya’ni maydon bo‘ylab)
harakatlanib, maydon kuchlari ta’sirida tezlashadi va uning kinetik
energiyasi ortadi. Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga
aylanish qonunidan sharcha kinetik energiyasining ortishi
W
∆
maydon
kuchlari bajargan ishga teng bo‘lishi kerak:
Biroq
2
2
2
2
A
B
A
B
m
mu
W
W
W
υ
−
=
−
=
∆
, bu yerda W
A
va W
B
sharchaning
mos ravishda B va A nuqtalardagi kinetik energiyasi. Shu bilan birga
)
(
B
A
q
A
ϕ
ϕ
−
=
muvofiq quyidagini yozish mumkin:
)
(
2
2
2
2
B
A
A
B
q
m
m
ϕ
ϕ
υ
υ
−
=
−
bundan
s
m
m
q
B
A
B
A
/
167
,
0
600
3
10
10
2
10
4
)
(
2
8
2
2
=
−
⋅
−
⋅
=
−
−
=
−
−
ϕ
ϕ
υ
υ
30-masala. Matematik mayatnik l=1 m uzunlikdagi ipak ipga osilgan
zaryadi
Kl
q
8
10
2
−
⋅
=
bo‘lgan m=0,1g massali sharchadan iborat bo‘lib,
u
kuch
chiziqlari
yuqoriga
vertikal
yo‘nalgan
E=9,4kV/m
kuchlanganlikli, bir jinsli maydonga joylashtirilgan. Agar sharchaga
ta’sir etuvchi kuch og‘irlik kuchidan katta bo‘lsa, mayatnik qanday T
davr bilan tebranadi? Mayatnik
g
l
T
π
2
0
=
davr bilan tebranishi uchun
maydonn kuchlanganligi E qanday bo‘lishi kerak?
Berilgan:
m=1·10
-4
kg,
Kl
q
8
10
2
−
⋅
=
,
g
l
T
/
2
0
π
=
l=1 m, E=9,4·10kV/m, g=9,8m/s
2
T~? E~?
141
Yechish. Sharchaga elektr maydon tomonidan yuqoriga vertikal
yo‘nalgan
→
→
=
E
q
F
kuch ta’sir etadi: Masala shartiga ko‘ra sharchaning
→
→
=
g
m
p
og‘irlik kuchi
→
F
kuchiga nisbatan kichik (
E
p
<
) bo‘lganligi
uchun muvozanat holatda sharcha vertikal tortilgan ipning yuqorigi
uchida joylashgan bo‘ladi. Agar sharcha erkin bo‘lsa,
→
F
va
→
p
kuchlarning teng ta’sir etuvchisi Nyutonning ikkinchi qonuniga
asosan ma = qE – mg bo‘lib, bundan
m
mg
qE
a
−
=
tezlanish ham
sharchaning holatiga bog‘liq emas. U vaqtda maydondagi mayatnikning
tebranish davrni topish uchun, uning formulasidagi g ni a bilan
almashtirish kerak, ya’ni:
mg
qE
ml
g
l
T
−
=
=
π
π
2
2
son qiymatlarini o‘rniga qo‘yib hisoblansa, quyidagi hosil bo‘ladi.
s
mg
qE
ml
T
09
,
2
3
28
,
6
8
,
9
10
10
4
,
9
10
2
1
10
14
,
3
2
2
4
4
8
6
=
=
⋅
−
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
=
−
−
−
π
.
Yuqoridagi formula T = T
0
bo‘lganda a=g bajarilib, undan
,
4
4
0
2
2
0
mg
qE
ml
g
l
T
−
=
=
π
π
bundan
q
mg
E
2
0
=
, son qiymatlarini
qo‘yib hisoblaymiz:
Kl
N
q
mg
E
4
8
4
0
10
8
,
9
10
2
10
2
2
⋅
=
⋅
⋅
=
=
−
−
.
31-masala. Zaryadlangan yassi kondensator plastinkalari orasiga slyuda
plastinka
(
6
=
ε
)
qo‘yilgan.
Kondensatordagi
elektr
maydoni
kuchlanganligi E=1000 kV/m bo‘lganda, bu plastinkaga qanday bosim
ta’sir qiladi?
Berilgan:
m
kV
Е
/
1000
,
6
=
=
ε
p ~?
Yechish. Slyuda plastinkasiga ta’sir qiladigan bosim kondensatorning
turli ishorali zaryadlangan plastinkalarining o‘zaro tortishish kuchi F
tufayli yuzaga keladi va u quyidagiga teng bo‘ladi:
142
S
F
p
=
,
bu yerda S- har bir plastinkaning yuzi. Binobarin, turli ishorali
zaryadlangan ikkita parallel plastinkalarning yuza birligiga to‘g‘ri
keladigan tortishish kuchini aniqlash zarur. Buning uchun kondensator
plastinkalaridan birini E
1
elektr maydoni kuchlanganligini hosil qiluvchi,
boshqasini esa bu maydonda bo‘lgan q zaryad deb qabul qilamiz. Bunda
0
0
q
F
E
=
formulaga muvofiq, birinchi plastinkaning ikkinchi plastinkaga
ta’sir kuchi
1
2
1
SE
qE
F
σ
=
=
, bundan plastinkalarning yuza birligiga
to‘g‘ri keladigan tortishish kuchi (ya’ni p bosim) quyidagiga teng
bo‘ladi:
E
p
S
E
2
σ
=
=
,
bunda
2
σ
–ikkinchi plastinka zaryadining sirt zichligi. Biroq
0
2
ε
σ
=
E
formulaga muvofiq
ε
ε
σ
0
1
1
2
=
E
, bu yerda
1
σ
- birinchi
plastinka
zaryadining
sirt
zichligi.
Kondensator
uchun
σ
σ
σ
=
=
2
1
ekanligini hisobga olgan holda quyidagini yozish mumkin:
ε
ε
σ
0
2
2
=
p
.
0
ε
σ
=
E
formulaga muvofiq.
ε
ε
σ
0
=
E
bo‘lgani uchun
E
ε
ε
σ
0
=
,
bo‘ladi binobarin,
2
12
12
0
/
5
,
26
2
10
6
10
85
,
8
2
m
N
E
p
=
⋅
⋅
⋅
=
=
−
ε
ε
.
32-masala. Moyga botirilgan (
4
=
ε
)sharning potensiali
М
4500
=
ϕ
va zaryadning sirt zichligi
2
5
/
10
13
,
1
m
Kl
−
⋅
=
σ
. Quyidagilarni toping:
sharchani, a) r radiusini; b) q zaryadini; v) C sig‘imini; g) W
energiyasini.
Berilgan:
2
5
/
10
13
,
1
,
4500
,
4
m
Kl
V
−
⋅
=
=
=
σ
ϕ
ε
r~? q~? c~? W~?
143
Yechish.
a)
ϕ
q
c
=
ga asosan
c
q
=
ϕ
, biroq sharning zaryadi
2
4 r
S
q
π
σ
σ
=
=
(bu yerda S- sharning yuzi)
r
с
0
4
πε
=
formulaga
muvofiq sharning sig‘imi
r
с
ε
πε
0
4
=
. Shuning uchun,
ε
ε
σ
ε
πε
πσ
ϕ
0
0
2
4
4
r
r
r
=
=
bundan
m
r
2
0
10
4
,
1
−
⋅
=
=
δ
εϕ
ε
b)
Kl
r
q
8
2
10
8
,
2
4
−
⋅
=
=
σ
π
v)
f
q
c
12
10
2
,
6
−
⋅
=
=
ϕ
g)
J
r
c
W
5
10
3
,
6
−
⋅
=
=
ϕ
.
Do'stlaringiz bilan baham: |