Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

4. Elektr yurituvchi kuchni kompetsatsion usulda aniqlash.
 Bir nеchа  
o’tkazgichlаrni pаrаllеl ulаngаndа  umumiy  qarshilik hаr bir  аlоhidа 
o’tkazgichning  qarshiligidаn kichik bo’lаdi.Birlik musbat elektr zaryadni butun 
zanjir bo`ylab ko`chirishda tashqi kuchlar bajaradigan ish tok manbayining elektr 
yurituvchi kuchi (EYuK) deyiladi. Elektr yurituvchi kuchning SI sistemasidagi 
birligi volt(V) . O`zgramas tok oqadigan o`tkazgichning ichida bir paytning o`zida 
ham kulon (
 
   
) ham tashqi 
 
 
 maydon kuchlari mavjud.  
Maydonning natijaviy kuchlanganligi esa supperpozitsiya printsipiga muvofiq 
aniqlanadi yani: 
                                           
 ⃗ 
=
 
 
⃗⃗⃗⃗ 
 +
  
 
⃗⃗⃗ 
                         (4.1) 
      O`tkazgichdan  elektr  toki  oqib  Q  zaryaning  ko`chishida  ham  kulon 
kuchlari 
 
   
  ham  tashqi  kuchlar 
 
 
  ish  bajaradi.  To`la  ish  esa  bu  ishlarning 
yig`indisiga teng bo`ladi. 
                                          
  =  
 
+  
 
                       (4.2) 
       Bu  tenglikning  har  ikkala  tomoni  Q  ga  bo`lib  va  uni  zanjirga  qo`llab 
quyidagiga ega bo`lamiz: 

---

 
  
 
= ( 
 
−  
 
) + 𝜀
  
 ;       (4.3) 
 
 
 
= 𝜀
                                      (4.4) 
 
 
 
= ( 
 
−  
 
)
                    (4.5) 
        Ava B nuqtalar orasidagi potensiallar farqini esa AB qismga tasir etuvchi 
elektr    yurituvchi  kuchni  ko`rsatadi.  Unda  yuqoridagi  ifodani  quyidagicha 
yozishimiz mumkin: 
 
  
 
=
 
 
 
+
 
 
 
                (4.6) 
 
  –  elektr  yurituvchi  kuch  birlik  zaryadni  butun  zanjir  bo`ylab  ko`chirishda 
bajargan ishga teng. 
                                          
𝜀 =
 
 
     [V]                       (4.7) 
       Elektr  yurituvchi  kuch  skalyar  kattalik  hisoblanadi.  Bir  jinsli  bo`lmagan 
ikkita  materialni  bir  uchini  kavsharlab  bir  tomoni  sovuq  holda  saqlanib 
kavsharlangan uchi qizdirilsa termo EYuK
 
hosil bo`ladi.A ni tokning to`liq ishiga 
(tashqi zanjir va manba ichidagi ) tenglashtirib: 
𝜀
q = R
𝐼
 
t 
+r
𝐼
 
t                  (4.8) 
ga  ega  bo`lmiz,  bunda    r-elementning    ichki  qarshiligi.  Tenglikning  ikkala       
qismini zaryad kattaligi q=
I 
t ga bo`lib quyidagini topamiz: 
I = 
 
   
                                 (4.9) 
      EYUK  ni  kompensatsion  o’lchash  metodi.Elektr
 
yurituvchi  kuchni 
kompensatsiya  yordamida  o’lchashning  muhim  metodi  sxemasi  rasmda 
ko’rsatilgan.(4.1-rasm) EYUK lari 

 va 

1
 bo’lgan ikkita manba bir-biriga  qarama-
qarshi ulangan. r
1
 va r` qarshiliklar o’zgaruvchan, shu bilan birga har doim:  
r
1
 + r` = r = const                 (4.10) 

---

G 
shart  bajariladi.  Agar  uncha  yuqori  bo`lmagan  aniqlik  bilan  cheklanish 
mumkin bo`lsa unda ikkala  
 
 
 
va 
 
 
 qarshilikni a va b nuqtalar orasida tortilgan bir 
jinsli  sim  ko`rinishida  tanlash  va  nuqta  c  ni  sirpanuvchi  kontkat  qilib  olish 
mumkin.  Aniq  o`lchashlarda  esa 
 
 
 
va 
 
 
  sifatida  qarshiliklar  magazini  olinadi. 
Toklarning musbat yo`nalishini rasmda rasmda ko`rsatilgandek qilib tanlaymi z va 
qaralayotgan  sxemada  Krixgof  qoidalarini  tatbiq  qilamiz  a  va  c  nuqtalar    uchun 
birinchi qoida quyidagini  beradi: 
𝐼
 
− I − 𝐼
 
=0              (4.11) 
a
𝜀
bca  va  a
𝜀
 
ca  konturlar  uchun  ikkinchi  qoida  qutidagi  tenglmalarga  olib 
keladi : 
RI + (r-
 
 
) I +
 
 
+
𝐼
 
=
𝜀
     (4.12) 
                                          
𝑅
 
𝐼
 
+
 
 
𝐼
 
=
𝜀
 
                (4.13) 
Bu  tenglamalar    barcha  nomalum  toklarni  aniqlash  uchun  yetarli  bo`ladi. 
Bizda 
 
 
 𝑣𝑎   
 
qarshiliklar shunday taanlanganki galvanometr zanjiridagi tok 
𝐼
 
 =0 
bo`ladi deb faraz qilinadi.