Standartlashtirish asoslari

4.4-rasm. Qo`shni o`lchamlar farqining nominal o`lchamlar qatoriga 
bog`liqligi  
1 – arifmetik progressiya; 2 – pog`onali arifmetik progressiya,   3–geometrik 
progressiya. 
 
4.2. Maqbul sonlar ketma-ketligi va parametrik standartlashtirish
 
Standartlashtirishning  mazmun  va  moxiyatiga  ko`ra  maqbul  sonlar  qatori 
quyidagi asosiy talablarni qondirishi zarur: 
1)  Ishlab  chiqarish  va  foydalanish  ehtiyojlariga  javoban,  ratsional  tarqalish 
tizimiga ega bo`lmog`i kerak; 
2)  Sonlarning o`sishi  yoki  kamayishi  yo`nalish  miqdorga  ega    cheksiz  miqdorga 
ega bo`lishi kerak; 
3)  Qatorning  har  qanday  soni  o`nga  karrali  yoki  kasrli  ketma  –  ketlikdan  iborat 
bo`lishi kerak;  
4) Sodda va oson esda qoladigan bo`lishi kerak.  
Bu talablarni qondiradigan muqobil sonlar qatori geometrik progressiyaga taaluqli 
bo`lib, darajasi va maxraji butun o`nli sonlardan iborat bo`ladi:  
 
Qatorning maqbul sonlari yaxlitlangan quyidagi sonlardan iborat:  

---

 
86 
;
03
.
1
10
;
06
.
1
10
;
12
.
1
10
;
25
.
1
10
;
6
.
1
10
80
40
20
10
5





 
Yaxlitlangan va hisobiy sonlarning nisbiy farqi +1,28

1,01% ni tashkil etadi. 
Bunday  qatorning  ijobiy  tomoni  o`nli  oraliq  (1

10;  10

100;  100

1000;  va 
hokazo, hamda 1-0,1; 0,1-0,01; 0,01-0,001; va hokazo) larda doimiy bo`lib xadlar soni 
5; 10; 20; 40 va 80; ga teng.  
Standartlashtirishda geometrik qatorlar ISO tomonidan qabul qilinib GOST 8084-
56  xalkaro  standartda  maqbul  geometrik  qatorning  yaxlitlangan  qiymatlari  qabul 
qilingan. Bunday qatorlar Renar qatorlari ham deyiladi va mos ravishda R5, R10, R20, 
R40, R80 va R160 bilan belgilanadi.
 
R5, R10, R20, R40qatorlar asosiy, R80 va R160 qo`shimcha qatorlar deyiladi.  
 
 ko`rinishidagi farqlanish qatorida yirikrog`i (kattasi) maqbul bo`ladi. 
Maxraji 
;
10
;
10
;
10
;
10
;
10
80
40
20
10
5
  geometrik  sonlar  qatorida  3,15  soni 
mavjud  bo`lib,  u  taxminan 

  soniga  yaqin  bo`lgani  uchun  silindrsimon  buyumlarni 
diametri  bo`yicha  standartlashtirishda  juda  qulay,  Ya’ni  bu  buyumlarning  diametrlari 
maqbul sonlardan iborat bo`ladi. 
Faraz qilaylik, dumoloq jismlar parametrlarini standartlashtirishda, bizga tanish 

 
soniga yaqin 3,15(mm) dan 50(mm) gacha bo`lgan  yettita teng o`sib boruvchi oraliq 
o`lchamli diametrlar qatorini standartlashtirish talab qilingan bo`lsin.  
Arifmetik qator sonlar ketma – ketligi: a
1
, a
1
+x, a
1
+2x, a
1
+3x, a
1
+4x, a
1
+5x, a
1
+6x 
ko`rinishda bo`lib, a
1
=3,15 bo`lganda x=7,81 ga teng bo`lib, 3,15; 10,96; 48,77; 26,58; 
34,38; 42,20; 50,0  hisobiy qiymatlar qatori mavjud bo`ladi.  
Geometrik  qator  sonlar  ketma  –  ketligi:  a,  ax,  ax
2
,  ax
3
,  ax
4
,  ax
5
,  ax
6
  ko`rinishda 
bo`lib,  a=3,15  bo`lganda,  x=1,6  ga  teng  bo`lib,  3,15;  5;  8;  12,5;  20;  32;  50  hisobiy 
qiymatlar qatorini tashkil etadi.  
Ko`rib  chiqilgan  dumoloq  jismlar  (truba-tarnov,  val,  silindr)  diametrlari  yetita 
oraliq  miqdor bo`yicha grafik ifodalanishi  4.5–rasmda  ko`rsatilgan  va  bunda  b grafik 

---

 
87 
maqulroq.  Bunday  sonlar  qatoriga