Standartlashtirish asoslari

1.2-rasm.
 Tabiiy resurslarning turlari. 
Xozirgi payitda turli tabiatshunos olim va mutaxassislar tomonidan aniqlangan, 
zaxiralari  mukammal  xisob-kitob  qilingan,  samarali  foydalanish  soxalari  tavsiflangan 
va  tabiatda  mavjud  barcha  tur  xomashiyo  resurslarini,  umumiy  xolda  sxema 
ko’rinishida 1.2-rasmda ko’rsatilgan. 
TABIIY RESURSLAR 
TUGAYDIGAN 
TUGAMAYDIGAN 
TIKLANMAY
DIGAN
 
TIKLANADIGAN
 
K
OSMIK 
ENERGIYA
 
ATMOSFERA
 
HAVOSI
 
RUDALI
 
MINERALLAR
 
O`
SIMLIKLAR
 
QUYOSH
 
ENERGIYASI
 
DENGIZ-OKEAN, 
KO`L,  DARYO  VA 
BOSHQA 
SUV 
MANBALARI 
 
NORUDA 
MINERALLAR 
O`SIMLIKLAR 
YER ICHKI 
ENERGIYASI 
YER OSTI SUVLARI 
TABIIY GAZ, 
NEFT, KO`MIR 
VA 
BOSHQALAR 
JONZOT VA 
XAYVONOT 
OLAMI 
DENGIZ-OKEAN 
SUVLARINING 
QIRG`OQQA URILISH
 
ENERGIYASI
 
ADABIY MUZLIKLAR 
TARKIBIDAGI
 
SUVLAR
 
GIDROELEKTR 
STANSIYA-LAR 
ENERGIYASI 

---

 
37 
1.2-rasimda  malumotlardan  shuni  xam  tasavvur  etish  mumkin.Yerda  mavjud 
bo’lgan  barcha  tyrdagi  tabiiy  resurslar  ikki  xil  gurux  vaqt  o’tishi  bilan  zaxirasi 
qachonlardir tugaydigan va xech qachon tugamaydigan  turlardan iborat ekan.Albatta, 
ularning  xar  biri  o’ziga  xos  sifat  miqdoir  ko’rsatkichlarga  ega.  Quyida  yer  osti 
qatlamlaridanqazib  olib,  ular  asosida  turli-tuman  modda-mahsulotlar  va  materiallar 
ishlab chiqariladigan tabiiy resurslar to`g`risida fikr yuritamiz. 
Litosfera  tarkibidagi  barcha  tur  tabiiy  resuslarni,  shartli  ravishda,  3-guruxga 
ajiratish mumkin; rudali, norudali va organogen birikmala. 
Birichidan  malum  turdagi  metallarni  tutgan  minerallar  kiradi  .  Ularga 
quydagicha geologik nomlanadigan mineralarni ko’rsatish mumkin ; 
-Tarkibida temir [Fe] bo’lgan magnit, gamotit, limonit, minerallari.’ 
- alyuminiy [Al] li boksit, kaolinit kabi minerallar.; 
- mis [Cu] tutgan xalkozin va xalkopirit kabilar; 
-  molibden  [Mo]  li  molibdenit,  volfram  [Wo]  bo’lgan  volframit,  shelit  kabi 
mineralar 
va xokazolar. 
Ikkinchi gurux-norudali mineral resuslar; 
-
 
Gil  [alyumosilikat]  lar,  jumlafdan,  kaolinit,  montmorillanit,  glauzit, 
poligorsit, sepiolit kabi yuqori darajada sorbentlik xususiyatiga ega bo’lgan 
mineral jinslar, 
-
 
Karbonat [kalsit, margel va boshqa] lar  
-
 
Sulfide  va sulfat [selistin, gips kabi] lar  
-
 
Xar-xil  kimyoviy  oksid  va tuz[masalan, osh tuzi  galit, fosforli  –  apatit  yoki 
fosfat]lar. 
Uchunchi  gurux  –  organogen  resurslar,  yani  ko’mir,  neft,  tabiiy  gaz  va 
boshqalar.  
Xulosa qilinsa. Yer tashqi qattiq po’stlog’I [litosfera] va uning tarkibida turli xil 
organogen  va  noorganik  mineral    birikmalarning  vujudga  kelishi,  ularning  shu  kungi 
sifat  va  miqdor  ko’rsatkichlarda  namoyon  bo’lishi  negizida  kimyoviy  reyaksiya  –
jarayonlarining o’rni nixoyatda katta.  

---

 
38 
Ular  turli  davirlarda  xar  xil  bosqich  va  shart  –sharoitda  tabiiy  xolda  amalga 
oshadi.Bunda  juda  kichik  janzodlar,  yani  mikroorganizimlar,  albata  biogatalizator 
vazifasini o’tagani xam yaxshi malum. Xullas tabiiy resuslarni  tabiiy sharoitda takror 
o’tkazib  va  tezlik  bilan  xosil  qilib  bo’lmaydi.  SHuning  uchun  xam  barcha  xayotiy 
muxum  tabiy  omillar  shu  jumladan  xomashiyo  resuslariga  oqilona  munosabatda 
bo’lmoq va standartlashtirishda asosiy omilar sifatida xisoblash darkor. 
Yer shari litosferasi ustida, uning bio qobig’i-biosfera mavjud.Bioqobiq tarkibini 
tashkil etuvchi tirik organizimlar to’g’risida fikir yuritilganda, birinchi navbatda , ko’z 
oldimizga  Yer  yuza  qisimidagi  o’t-giyox  va  turli  xil  o’simliklar,  xar  xil  xashorat  va 
xayvonat  olami  gavdalanadi.Ularni  xar  bir  kishi  o’z  xayoti  davomida  ko’rishi 
muqqrrar.  Lekin,  yer  bioqobig’i  tarkibida  yana  shunday  unsurlar  xam  borki,  ularni 
faqat optik mikroskop yoki elektron mikroskoplar vositasidagina ko’ra olish mumkin. 
Masalan, suv va xavo tuproq va tosh tarkibidagi mikroorganizim- bakteriya kabilar ana 
shular  jumlasidandir.  Bioqobiq  tarkibining  juda  kata  qismini  tashkil  qiladi,  albatta. 
Ular  ham  xilma  xil.  Biroq  hamma  turdagi  o`simlik  olamini  birlashtiradigan  umumiy 
xossa shundan idoratki, ular havodan karbonat angidrid gazini o`zlariga yutib, karbon 
elementini  kimyoviy  bog`lab(assimlyasiyalab)  o`z  tanalarida  har    xil  va  polisaharid 
organik  mahsulotlar,  masalan,  turlicha  tarkib-tuzilmadagi  saharid  va  polisaharidlarni 
sintez  qilishadi.  Bunda  shunisi  axamiyatliki,  tashqi  muhitga  toza  kislarod  ajratib 
chiqaradi.  Demak,  barcha  turdagi  tirik  jonzotu-,  shu  jumladan,  inson  uchun  eng 
birinchi  zarur  hayotiy  omil  xisoblanadigan  sof  kislarod  gazining  xavo  muxitida 
uzluksiz bo’lib turishi o’simliklar tufaylidir.  
Yer  bioqobig`ining  hozirgi  tarkib-tuzilma,  shakl  va  ko`rsatkichlariga  etib 
kelguniga  qadar,  kurrai-zaminda  mavjud  bo`lgan  turli-tuman  abiogen  omil  va 
jarayonlar  ta`sirida  bo`lgan.  Yerda  doim  vulqon  otilib  turgan,  shuningdek,  zilzila  va 
tog`  ko`chish  paytlarida  yer  yoriqlaridan  atmosferaga  kata  miqdorda  turli  xil  gazlar, 
shu jumladan, karbonat angidridi ham ajralib chiqqan. Ularning aksariyati, o`simliklar 
tamonidan o`zlashtirilgan va, privord-natijada, tabiiy kechadigan fotosintez jarayonlari 
tufayli  kislarodga  boy  havo  muhiti  barpo  etilib  turilgan.  Havodagi  kislarod  gazining 

---

 
39 
muayyan  qismi,  Quyosh  nuri  va  energiyasi  vositasida,  kimyoviy  o`zgarib  ozon 
gazi(stratosfera qatlamida joylashgan)nihosil qilgan deyish mumkin. 
Xullas  atmosferaning  kislarod  gazi  bilan  boyib  turilishi  o`simliklarning 
ahamiyati juda katta. Ikkinchi tamondan, o`simliklar jonzotu- xayvonlar olami hamda 
insoniyatga eng  zarur  ozuqa  modda-mahsulotlar,  nihoyat, yashash  makoni-manziliniu 
yahshilash  uchun  kerakli  materiallar  manbalari  vazifasini  o`taydi.  Bu  o`ta  muhim 
hayotiy omil atmosferani shakillantiradi.