Kasbiy psixologiya

Buyuk  Britaniya
ning  kasb  tanlashga  yo’llash  ishlarini  tashkil  etilishi.  Bu 
mamlakatda,  yoshlar  bandligiga  ko’maklashish  xizmati  XX  asrning  boshida 
ochilgan bo’lib,  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitning o’zgarishi  bilan bog’liq bo’lgan va 
mehnat  bozori  o’zgarib,  mavjud  kasblarning  eskrishi  kuzatilgan  hamda  malakali 
xodimlarga bo’lgan talab o’sib borgan. Mamlakat ishchilarini ishga joylashtirishni 
tashkil  etilishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  iqtisodiy  yo’qotishlar  qoniqarsiz  darajada 
bo’lishi jamiyatda doimiy ijtimoiy tanglikni keltirib chiqishiga sabab bo’lgan. Bu 
holat,  ayniqsa,  ishsizlik  bilan  aziyat  chekayotgan  yoshlarga  ta’siri  kuchliroq 
bo’lgan.  Shu  munosabat  bilan,  1909  yilda  hukumat,  davlat  mehnat  birjalari 
doirasida  yoshlarni  ishga  joylashtirish  bilan  shug’ullanuvchi  maxsus  byurolari 
tashkil  etilgan.  Mehnat  birjalari  tarkibida  umumiy  o’rta  ta’lim  maktablari  uchun 
kasb tanlashga yo’llash xizmatlari tashkil etilgan. Mazkur xizmatlar, 16 yoshgacha 
bo’lgan  o’quvchilarga  yordam  ko’rsatgan,  mehnat  birjalari  tarkibidagi  yoshlarni 
bandligini ta’minlash byurosi esa 19 yoshdan o’quvchilarga kasb tanlashda yordam 
ko’rsatgan.  
Mamlakatda  kasbga  yo’naltirishning  ikki  yo’nalishdagi  tizimi  uzoq  vaqt 
davomida  saqlanib  turdi.  Faqatgina  XX  asrning  60-yillarida,  davlat,  maktabning 
kasb  tanlashga  yo’llash  xizmati  va  kattalar  bandligini  ta’minlash  tizimini 
birlashtirish  bilan  mavjud  tizim  o’zgartirishga  qaror  qildi.  Lekin,  bu  qaror  kasb 
tanlashga  yo’llash  sohasidagi  ko’pchilik  o’qituvchi  va  mutaxassislar  tomonidan 
ma’qullanmadi.  Shu  munosabat  bilan  1973  yilda,  kasb  tanlashga  yo’llash  ishlari 

---

134 
 
nafaqat maktablarda, balki kollej va universitetlarida ham amalga oshirilishi kerak, 
degan, maxsus qonun qabul qilingan. Shu qarorga asosan, kasb tanlashga yo’llash 
ishlari ta’limning barcha bosqichlarida amalga oshirila boshladi.  
Maktab  va  boshqa  o’quv  yurtlarida  asosiy  kasb  tanlashga  yo’llash  ishlarini 
professional maslahatchilar tomonidan amalga oshirilgan. Ularning asosiy vazifasi, 
o’quvchilarni  qiziqishlarini, qobiliyatini aniqlash va kasb tanlash bo’yicha ularga 
maslahat  berishdan  iborat  bo’lgan.  Ularning  ishlari  diagnostik  yondashuvga 
asoslangan xolda tashkil etilgan. Ular qiziqishlarini aniqlashga doir savolnomalar, 
turli  testlar  (qobiliyatini,  shaxs  sifatlarini  aniqlash  testlari  va  h.k.)  ishlatganlar. 
Biroq, diagnostik yondashuv o’quvchilar faoliyatini aniqlashga to’sqinlik qilgan.  
  1970  yillarda  kasb  tanlashga  yo’llash  ishlarini  rivojlanayotgan  jarayonini 
hisobga  olib,  yangi  kontseptual  yondashuv  shakllantirilgan.  Ko’proq  e’tibor 
maktab  ta’limning  barcha  bosqichlarida  o’quvchining  o’z  faoliyatini 
rivojlantirishga qaratilgan. O’quv jarayoniga, kasbga tayyorlashning umumlashgan 
variantli  dasturlari  joriy  etilgan,  lekin  bu  dasturlar  orqali  o’quvchilar  qat’iy  kasb 
tanlash ko’nikmalariga yo’naltirilmagan. Shuning uchun o’quvchilar o’z kuchlarini 
bir  necha  kasblarda  sinab  ko’rishlari  mumkin  bo’lgan.  Bunday  yondashuv 
o’quvchilar  mavjud  kasblar  bilan  yuzaki  tanishganlari  uchun  ham  to’liq  tan 
olinmadi,  chunki  o’quvchilarda  maktabni  tamomlagach,  muvaffaqiyat  bilan 
mehnat qilish imkoni bo’lmadi. Shuning uchun, kasb tanlashga yo’llash sohasida 
kontseptual  yondashuvlar  qayta  ko’rib  chiqildi  va  e’tibor  o’quv  jarayoniga 
qaratildi.  Professional  kasbiy  tayyorgarlik  ta’lim  sohasidagi  umumiy  ta’lim 
tayyorgarlik  yo’nalishlaridan  biri  sifatida  hisobga  olingan  edi.  Ta’lim  jarayoniga 
muayyan  kasblar  bo’yicha  kasbiy  ko’nikmalar  va  o’quvchilarning  shaxsiy 
fazilatlarini  rivojlantiruvchi,  o’quvchilarni  kasblar  bo’yicha  fikrlash  doirasini 
kengaytirish uchun kurslar kiritilgan.  
Ta’lim  va  mehnat  faoliyati  qat’iy  cheklanmagan  bo’lib,  kasb  tanlashga 
yo’llash  ishlari  keng  o’rganilib  chiqilgan  va  yoshlarga  kasb  tanlash  haqida  ongli 
qaror qabul qilishga yordam berishga mo’ljallangan faoliyat turlari qabul qilingan.  
Xususiy maktablarda shakllanib qolgan an’anaga ko’ra, o’quvchilarning kasb 
tanlashiga  shaxsan  maktab  direktori  javobgar  bo’lgan.  U  kasb  tanlash  bo’yicha 

---

135 
 
rahbarni  tayinlaydi,  uning  ishi  uchun  zarur  shart-sharoitlar  bilan  ta’minlaydi, 
muhokama  qilish  uchun  ota-onalar  hamda  kasb  tanlashga  yo’llash  bo’yicha 
xizmatlar va tashkilotlar bilan uchrashuvlar tashkil etadi.  
Kasb tanlashga yo’llash jarayonida o’qituvchi-murabbiylarning ta’siri sezilarli 
darajada  katta  hisoblanadi.  Ular  o’quvchilarning  shaxsiy  sifatlari  va  qobiliyatini 
yuzaga  chiqishiga  ko’maklashadilar,  o’quvchilar  tomonidan  individual  rejalarini 
bajarilishini  nazorat  qiladilar  va  o’quvchilarga  tavsiya  beradilar.  Kasb  tanlashda, 
maslahatchi  sifatida  o’quvchilarining  kasbiy  faoliyati,  qobiliyati  va  imkoniyatlari 
haqidagi  ma’lumotga  ega  o’quv  fani  o’qituvchilari  ham  ishtirok  etadilar. 
O’quvchilarning  kasbga  yo’naltirishga  qaratilgan  pedagogik  jamoaning  faoliyati 
natijasida,  yuqori  sinf  o’quvchilarning  juda  oz  qismigina  kasb  tanlashga  yo’llash 
xizmatlari yoki boshqa maktabdan tashkari tashkilotlar xizmatidan foydalanadilar.  
Shunday  qilib,  Buyuk  Britaniyada  kasbga  yo’naltirishning  vazifasi 
o’quvchilarga  kasb  tanlashga  yordam  berishgina  emas,  balki  mehnat  bozori 
talablari doirasida o’zlarini baholashga o’rgatish. Shu bilan birga, kasbni mustaqil 
tanlashga  va  u  yoki  bu  turdagi  professional  faoliyatida  amaliy  tajriba  oshirishiga 
alohida  e’tibor  qaratiladi.  Kasb  tanlashga  yo’llash  tizimi  ijtimoiy-iqtisodiy 
ehtiyojlariga muvofiq holda tez rivojlangan. Ta’lim va kasbiy yo’lining tanlashga 
yo’naltirish  ishlari  yagona  va  uzluksiz  jarayon  sifatida  qaraladi.  Kasb  tanlashga 
yo’llashishlari  maktabda  o’qish  davrida  amalga  oshirilib  boriladi  va  keyinchalik 
uning  mehnat  faoliyatini  nazorat  qilib  boriladi.  Buyuk  Britaniya  yoshlarini  kasb 
tanlashga yo’llash muammosiga alohida e’tibor qaratiladi.