O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

Amaliy va seminar mashg’ulotlari 

 

217 

 

qiladi.  U  о‘quvchilar  faoliyatini  belgilaydi,  ularning  ijtimoiy  jarayonda  ishtirok 

etishlari  uchun  shart-sharoit  yaratadi.  Ijtimoiy  jarayonda  faol  ishtirok  etish  orqali 

о‘quvchilarning  mustaqilligi,  ijodiy  tashabbuskorligi  ortib  boradi.  Faoliyat 

о‘quvchilar  jamoasi  manfaati  va  istagi  asosida  uyushtirilsa,  bu  jarayonda  bolaning 

tengdoshlari  va  о‘zini  о‘zi  anglash  jarayoni  yuzaga  keladi.  Bola  о‘z  xulqi,  xatti-

harakati  uchun  jamoa  oldida  javobgarlikni  sezishga  erishgach,  ijrochi  emas,  balki 

umumiy  ishning  faol  qatnashchisi  bо‘lib  qoladi.  Tarbiyani  samarali  yо‘lga  qо‘yish 

uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va 

hisobga  olish  muhimdir.  Bu  tarbiya  jarayonidagi  ichki  va  tashqi  qarama-

qarshiliklardan  iborat.  Tarbiyada  о‘quvchilarning  tarbiyalanganlik darajasini  ham 

hisobga olish kerak bо‘ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga 

keladi. Faoliyat jarayonida hosil bо‘lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya 

qilishni yengillashtiradi. Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – 

о‘quvchilik  yillarida  uning  ongiga  turli  faoliyat  (о‘qish,  mehnat,  ijtimoiy  ishlar, 

о‘yin,  sport,  badiiy  havaskorlik)  yordami  bilan  maxsus  ta’sir  etish  muhimdir.  Aks 

holda  xulq  me’yorlari,  axloq  talablarini  yaxshi  tushunmay  qolishi  natijasida  shaxs 

ijtimoiy  munosabatlarda  beqaror,  tasodifiy  ta’sirga  beriluvchan  bо‘lib  qolishi 

mumkin.  Tarbiya  yaxlit  jarayonda  amalga  oshirilib,  uning  tarkibiy  qismlari  ayni  bir 

vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bо‘ladi. 

Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi? degan savolga javob qidirsak.  

Tarbiya  nazariyasi  -  pedagogika  fanining  bir  qismi  bo’lib,  tarbiyaviy  jarayonning 

mazmuni,  usuli  va  tashkil  etilishi  masalalarini  o’rganadi.  U  Markaziy  Osiyo 

faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi. 

O’tgan mavzularda tarbiyaga berilgan ta’riflarni yodga olaylik: «Tarbiya - ma’naviy 

manbalar va hozirgi zamon talablari ehtiyojlarini nazarda tutgan holda o’qituvchining 

o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatidir». 

«Tarbiya -  tarbiyachi  xohlagan  sifatlarni  tarbiyalanuvchilar  ongiga  singdirish  uchun 

tarbiyalanuvchining  ruhiyatiga  muayyan  suratda  va  tizimli  ta’sir  ko’rsatish 

jarayonidir». 

Tarbiya jarayoni deganda nimani tushunamiz? 

Tarbiya  jarayonining  mohiyati  shu  jarayon  uchun  xarakterli  bo’lgan  va  muayyan 

qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. 

Tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va 

tarbiyalanuvchining  shaxsiga  muntazam  va  tizimli  ta’sir  etish  imkoniyatini  beradi. 

Tarbiya  jarayoni  o’zaro  bog’liq  ikki  faoliyatni  –o’qituvchi-o’quvchi  faoliyatini  o’z 

ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ingi shakllana boradi, his tuyg’ulari va 

turli  qobiliyatlari  rivojlanadi,  g’oyaviy,  axloqiy,  irodaviy  estetik  xislatlari 

shakllanadi,  tabiatga,  jamiyatga  ilmiy  qarashlar  tizimi  tarkib  topadi,  jismoniy  kuch-

---