N. I. Asqarov Yu. T. Isayev

I.2.5. Kompleks birikmalar va ularning nomlanishi 

Ba'zi  murakkab  moddalar  boshqa  murakkab  moddalar  bilan  reaksiyaga 

kirishib yanada murakkabroq moddalarhosil qiladi. Hosil bo'lgan moddalar XIX 

asrning oxirlarida kompleks birikmalar deb atala boshlandi.

 

Kompleks  birikmalar  hosil  bo'ladigan  jarayonning  mohiyatini  tushunib 

olish  uchun  1893-yilda  Shvetsariya  kimyogari  A.  Verner  taklif  qilgan  va 

Y.A.Chugaev,  I.I.  Cherniyaev,  A.A  Trinberg  va  boshqalar  tomonidan 

to'ldirilgan.Koordinatsion  nazariya  bilan  qisqacha  tanishib  o'tamiz.  Bu 

nazariyaning asosiy bandlari quyidagilardan  iborat [4, 6, 8]. 

1.  Kompleks  birikmalardagi  ion  atomlardan  biri  markaziy  ion  (yoki 

markaziy atom) hisoblanadi va uni komleks hosil qiluvchi deb ataladi. 

2.  Kompleks  hosil  qiluvchi  markaziy  ion  yoki  atom  atrofiga  ma'lum 

sondagiqarama-qarshi  zaryadli  ionlar  yoki  qutblangan  molekulalar  (ya`ni 

ligandlar) joylashadi (koordinatsiyalanadi). 

3.  Markaziy  ion  (atom)  ligandlar  bilanbirga  kompleksning  ichki  sferasini 

hosilqiladi.  

4. Markaziy ion (atom) bilan bevosita birikkan ligandlar soni 2, 4, 6, 8 ga 

teng bo'ladi. 

5.  Markaziy    ion  (atom)  dan  uzoqroq  joylashgan  ionlar  kompleksning 

tashqi sferasini tashkil qiladi. 

---

22 

 

Kompleks 

birikmalarning 

nomlanishi. 

Kompleks 

birikmalarning 

nomlanishi ma'lum qoida va talablarga asoslanadi. Ular quyidagicha: 

Agar  ligand  sifatida  manfiy  zaryadli  ionlar  bo'lsa  ,Clˉ-  xloro, Brˉ-  bromo,  

Iˉ-yodo,  Fˉ-ftoro,  CNˉ-siano,  CH

3

COOˉ-asetato,  HCOOˉ-  formato,  SO

4

-2

- 

sulfato,  NO

2

ˉ-nitro,  NO

3

ˉnitrato, CO

3

-2

 – karbanato  tarzida  aytiladi. 

Agar    ligand  Н

2

О  bo`lsa  ―akva‖,  NH  bo‘lsa  ―ammin‖,  СО  bo‘lsa 

―karbonil‖, NO bo‘lsa ―nitrozo‖deb nomlanadi. 

Agar  metall  ioni  turli  oksidlanish  darajasida  kompleks  birikma  tarkibiga 

kirib  anion  kompleks  hosil  qilsa,  past  oksidlanish  darajasidagi  birikmada  shu 

metall ioni nomiga ―it‖, yuqori oksidlanish darajasida ―at‖ qo'shimchasi qo'shib 

aytiladi. 

Umuman  komplеks  birikmalarning  nomlanishidaavval  kation  nomi,  so‘ng 

anion nomi aytiladi. Kompleks zarrachaning nomlashda ligand soni (1 ta bo`lsa 

–―mono‖  yoki  ba'zan  soni  aytiladi.  2ta-―di‖  ,  3ta-‖tri‖  ,4ta-―tеtra‖,  5ta-―pеnta‖ 

,6ta-―gеksa‖ dеb aytiladi va yoziladi) va nomi, kеyin markaziy ionning nomi va 

oksidlanish  darajasi  ,  oxirida  tashqi  sfеradagi  kation  yoki  anionning  nomi 

aytiladi.Мasalan: [Zn(NH

3

)

4

]Cl

2 

- tеtraamin sink (II) xlorid. 

Agar komplеks ion tarkibiga ligand sifatida bir vaqtda nеytral molеkula va 

anionlar  kirgan  bo`lsa,  avval  manfiy  zaryadli  ion  soni  va  nomi  ,  kеyin 

nеytralmolеkula  soniva  nomi  yozilib,  oxirida  mеtall  ioni  nomi  va  tashqi 

sfеradagi ion nomi yoziladi.Мasalan: [Zn(NH

4

)Cl

2

]- dixloro tеtraamin sink(II).