16
Kislota qoldig„i
formulasi
Kislota qoldig„i
nomi
Mos kislota nomi
Kislota formulasi
-F
Ftorid
Ftorid
HF
-Cl
Хlorid
Хlorid
HCl
-Br
Bromid
Bromid
HBr
-J
Yodid
Yodid
HJ
-CN
Sianid
Sianid
HCN
=S
Sulfid
Sulfid
H
2
S
=SO
3
Sulfit
Sulfit
H
2
SO
3
=SO
4
Sulfat
Sulfat
H
2
SO
4
-NO
2
Nitrit
Nitrit
HNO
2
-NO
3
Nitrat
Nitrat
HNO
3
PO
4
Ortofosfat
Ortofosfat
H
3
PO
4
PO
3
Fosfit
Fosfit
H
3
PO
3
-PO
3
Metafosfat
Metafosfat
HPO
3
P
2
O
7
-
Pirofosfat
Pirofosfat
H
4
P
2
O
7
=Cr
2
O
7
Dixromat
Dixromat
H
2
Cr
2
O
7
=CrO
4
Хromat
Хromat
H
2
CrO
4
=SiO
3
Silikat
Silikat
H
2
SiO
3
BO
3
Borat
Borat
H
3
BO
3
-MnO
4
Permanganat
Permanganat
HMnO
4
=MnO
4
Manganat
Manganat
H
2
MnO
4
AsO
4
Arsenat
Arsenat
H
3
AsO
4
AsO
3
Arsenit
Arsenit
H
3
AsO
3
-ClO
4
Perxlorat
Perxlorat
HClO
4
-ClO
3
Хlorat
Хlorat
HClO
3
-ClO
2
Хlorit
Хlorit
HClO
2
-ClO
Gipoxlorit
Gipoxlorit
HClO
-BrO
2
Bromit
Bromit
HBrO
2
-BrO
4
Bromat
Bromat
HBrO
4
CH
3
COO-
Atsetat
Atsetat
CH
3
COOH
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soni kislota qoldig`ining
valentligiga son jihatdan teng bo'ladi, chunki vodorod bir valentli bo'ladi.
17
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soniga ko'ra bir asosli va ko'p asosli
bo'ladi. Kislotalar IYUPAK ning 1979-yilda qabul qilingan nomenklaturasiga
asosan nomlanadi [7].
3-jadval
Kislotalarning negizliligi
Bir negizli
Ikki negizli
Uch negizli
Ko‗p negizli
HF
H
2
C
2
O
4
H
3
AsO
4
H
4
P
2
O
7
HCl
H
2
CO
3
H
3
AsO
3
HBr
H
2
S
H
3
PO
3
HJ
H
2
SO
3
H
3
BO
3
HCN
H
2
SO
4
HNO
2
H
2
Cr
2
O
7
HNO
3
H
2
CrO
4
a)
Kislorodli kislotalarning nomi element turli valentlik (yoki oksidlanish
darajalarini) namoyon qilsa.
– Eng past oksidlanish darajalarida bo'lsa ―gipo‖ sufiksi qo'shib o'qiladi.
Masalan: HIO - gipoyodit.
– O'rtacha oksidlanish darajasida bo'lsa ―-it‖-sufiksi qo'shib o'qiladi.
Masalan: HClO
2
- xlorit.
– Yuqori oksidlanish darajasida bo'lsa ―-at‖-sufiksi qo'shib o'qiladi.
Masalan: HClO
3
- xlorat.
–
Bir element bir hil oksidlanish darajasida turli tarkibli kislotalar hosil
qilsa vodorod atomlari (aniqrog‘i suv molekulalari) kam bo'lsa ―meta‖-
sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HBO
3
vodorod atomlariga ko'piga
―o‘rta‖ H
3
BO
3
o‘rtaborat.
– Kislota hosil qiluvchi elementning eng yuqori oksidlanish darajasini
ko'rsatish uchun ―per‖-sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HMnO
4
- permanganat.
18
3-rasm. Fenolftaleinli ishqor eritmasini kislota eritmasi
bilan neytrallash natijasida indikator rangining yo‗qolishi
– Agar kislota bir
xil tarkibli kislotaning
ikkita molekulasi birikib,
bir molekula suv chiqib
ketishidan
(qizdirish
natijasida) hosil bo'lgan bo'lsa, unga piro qo'shimchasi qo'shiladi: H
4
P
2
O
7
-
pirofosfat kislota [8].
Kislotalarning eritmalarida H
+
(H
3
O
+
) - ionlari bo'lgani uchun ularda
lakmusni qizil rangga, metiloranjni qizg`ish-binafsha rangga kiradi, fenolftalein
esa rangsiz qoladi.
Kislotalarning nomlanishi.
Kislotalarning kislota qoldig`i nomidan keltirib
chiqariladi. Bunda quyidagi asosiy kislota qoldiqlari nomi va mos keladigan
kislotalar nomi va hamda ularning formulalari beriladi. Ularni nomlanishda
kislota qoldig`i nomi + kislota so'zlarini qo'shib yasaladi. Masalan: xlorid kislota
– НСl.
Indikator nomi
Neytral eritmadagi
rangi
Kislota eritmasidagi
rangi
Lakmus
Binafsha
Qizil
Fenolftalein
Rangsiz
Rangsiz
Metilzarg‗aldog‗i
Тo‗q sariq
Qizil
4-rasm. Kislota eritmalarining indikatorlarni bo‘yashi
I.2.4. Tuzlar va ularning nomlanishi
Tuzlar - tarkibida metall atomlari va shuningdek ammoniy gruppasi va
kislota qoldig`i bo'lgan noorganik birikmalarga aytiladi.
19
Tuzlar gidroksidlar va kislotalarning o'zaro ta'siri mahsuloti bo'lib, ular turli
tarkibli bo'ladilar.
4-jadval
Тuzlar
Metall atomi nomi
Kislota qoldig„i
nomi
Тuz nomi
Тuz formulasi
Kaliy
Ftorid
Kaliy ftorid
KF
Natriy
Хlorid
Natriy xlorid
NaCl
Mis
Bromid
Mis (I)-bromid
CuBr
Kaliy
Yodid
Kaliy yodid
KJ
Тemir
Sulfid
Тemir (II)-sulfid
FeS
Rux
Sulfat
Rux sulfat
ZnSO
4
Ammoniy
Nitrat
Ammoniy nitrat
NH
4
NO
3
Alyuminiy
Ortofosfat
Alyuminiy fosfat
AlPO
4
Kaliy
Хromat
Kaliy xromat
K
2
CrO
4
Kaliy
Permanganat
Kaliy permanganat
KMnO
4
Natriy
Atsetat
Natriy atsetat
CH
3
COONa
Kaliy
Oksalat
Kaliy oksalat
K
2
C
2
O
4
Natriy
Gidrokarbonat
Natriy gidrokarbonat
NaHCO
3
Kaliy
Gidrosulfid
Kaliy gidrosulfid
KHS
Litiy
Gidrosulfat
Litiy gidrosulfat
LiHSO
4
Magniy
Gidroksobromid
Magniy
gidroksobromid
Mg(OH)Br
Alyuminiy
Gidroksosulfat
Alyuminiy
gidroksosulfat
Al(OH)SO
4
O'rta tuzlar
- tarkibi faqat metall atomi (yoki NH
4
) gruppasi va kislota
qoldig`idan iborat bo'lib, M
x
E
y
yoki M
x
E
y
O
z
formulalarga mos keladi.
Masalan: NaCl, KF, CaCO
3
Nordon tuzlar
- tarkibi metall atomi, metall atomi kislota qoldig`idan
tashqari vodorod atomi saqlagan tuzlardir. Masalan: NaHCO
3
, LiHS, Mg(HS)
2.
Asosli tuzlar
- tarkibida metall atomi kislota qoldig`i va OH- gidroksid
gruppalari saqlagan tuzlar. Mg(OH)Cl , (CuOH)
2
CO
3
, Al(OH)
2
Cl
20
Tarkibida bir hil kislota qoldig`i va ikki hil metall atomlari saqlagan
tuzlar
KAl(SO
4
)
2
· 12H
2
O, KCr(SO
4
) · 6H
2
O[5]
Tarkibida qattiqholda va eritmada mustaqil mavjud bo'la oladigan
kompleks-ion saqlagan moddalar
: K
4
[Fe(CN)
6
], K
3
[Fe(CN)
6
], Na
3
[Co(NO
2
)
6
],
Na
2
[PtCl
6
].
Tuzlarning nomlanishi.
Tuzlarning nomi ―metall atomi+ kislota qoldig`i ―
nomlaridan keltirib chihariladi. Masalan: kaliy ftorid
–KF.
Tuzlarning nomi o'zgarmas valentli metallar uchun yuqoridagi tartibda
yoziladi. Masalan: kaliy xlorid –
KCl.
Do'stlaringiz bilan baham: 
