Г.Л.Багиев,В.M.Taрасевич. Маркетинг.4-eизд.-СПб., “Питер” 2012 г.
15
1900-
1950yillar
Tovar haqida ta’limotning paydo
bo‘lishi, tovar tarqatishga xos
yondashuv, eksport va sotuv
nazariyalarining yaratilishi
kuzatuv, xarid va sotuv
jarayonining tahlili,
iste’molchilarni sotib
olish qobiliyati tahlili
ommaviy
tovarlar ishlab
chiqarish,
qishloq
xo‘jalik
tarmoqlari
1960
yillar
Sotuv haqida
ta’limot,
sotuv hajmiga
yo‘naltirilganlik
tovar va uning
funksiyalariga urg‘u berish,
distribyuterlik
nazariyasining shakllanishi
rag‘batlar tahlili,
operatsiyalar tahlili,
modellashtirish
iste’mol
tovarlari
iste’molchilari
1970
yillar
Qaror qabul qilishning ilmiy
asoslari. Marketing tavsiya qiladi,
sotuvga
yo‘naltirilganlik,
iste’molchiga qisman e’tibor
Faktoring, diskrimenant
tahlil,
matematik usullar,
marketing modellari
Ishlab
chiqarish
vositalari
va
iste’mol
vositalari
iste’molchilari
19801990
yillar
Vaziyatli
tahlil.
Marketing
menejment
funksiyasisifatida,
raqobat
tahlili
nazariyasi,
ekologiya
asoslarining
shakllanishi, strategik marketing
pozitsiyalash, klaster
tahlili, iste’molchilar
tipologiyasi, ekspertiza,
sabab va oqibat tahlili
Ishlab
chiqarish
vositalari,
iste’mol
vositalari,
xizmat sohasi
iste’molchilari
1991
yildan
hozirga
qadar
Marketing
haqidagi
ta’limot
tadbirkorlikning funksiyasi va
instrumentariysi sifatida.
Bozor
tarmoqlari
nazariyasi,
kommunikatsiyalar nazariyasi va
o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik
yo‘naltirilganlik
pozitsiyalash, klaster
tahlili, iste’molchilar
tipologiyasi, ekspertiza,
iste’molchilar xulq-atvori
modeli, benchmarking,
o‘yinlar nazariyasi
Ishlab
chiqarish
vositalari,
iste’mol
vositalari,
xizmat sohasi
iste’molchilari,
foydasiz
korxonalar,
tadbirkorlik
subyektlari
Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida
marketing kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar
yaratildi.
Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod
universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari
bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni
16
kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning
barcha sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi.
1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib,
sotuvni samarali tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan
vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga
qaratilgan.
2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu
davrda marketingning asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama,
sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga katta e’tibor
qaratiladi.
3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida
ko‘rilib, marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga
zarurat tug‘ildi.
4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni
boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini
mukammallashtirsh, narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga
oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha
nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.
5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi.
Bu nazariya zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda bozor
tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi masalalarga
katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning
xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik
marketing konsepsiyasi shakllandi.
O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida
marketing kurslari o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari
bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov, M.
Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy
tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma
korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek,
«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati,
«V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish
birlashmasi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi
mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing
bo‘limlari ochildi.
4
4
“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet
17
Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari,
yirik ishlab chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari
ish olib boradi.
Yillar
davomida
marketingning
roli
juda
o‘zgaradi.
Marketingningrivojlanishini
tushunish
zamonaviy
marketingni
tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-
muhitga qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab
chiqishlari mumkin.
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi:
1)
oddiy savdo –sotiq davri;
2)
ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to
1920yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar
(«Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan); 3)
realizatsiya
davri.
1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini
keskin pasaytirdi, endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda
yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida»
kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi
tushuniladi);
4)
marketing bo‘limi davri;
5)
marketing kompaniyasi davri;
Oddiy savdo-sotiq
davri
Ishlab chiqarish davri
Realizatsiya davri
Marketing bo’limi davri
Marketing kompaniyasi
davri
Ortiqcha sotish
Taklifni ko’paytirishortiqcha
sotish
Raqobatda yengish
Umumlashtirish va nazorat
Mijozni uzoq muddatli
qanoatlantirish
