O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent to‗qimachilik va engil sanoat instituti

qoidasi 
va 
fazilatlari 
ushbulardir: 
Har  kuni  mehmon  chaqirgandan  ko‗ra,  ularni  bir  marta  chaqirish  lozim,  toki 
dasturxonga qo‗yilgan ne‘matlar bodastir va aybsiz bo‗ladi.  
Uyingizga qadam ranjida qilgan odamning oldiga peshvoz chiqing va ular bilan 
chiroyli muomala qilingki, ular sizning duoingizni qilsin.  
Zinhor  mehmondan  yuqoriga  o‗tirmang.  Agar  mehmon  sizni  o‗tirishingizga 
rozilik  bildirsagina  ular  bilan  birga  bo‗ling.    Yo‗qsa,  o‗zringizni  so‗rab 
«mezbonlik» ishlaringizni davom ettiring.  
Mehmonga  «Undan  oling,  bundan  oling.    Nega  hech  nima  emayapsiz, 
bularning  bari  sizlar  uchun  qo‗yilgan.    Agar  dasturxonda  etishmovchilik  bo‗lsa 
o‗zr,  boshqa  kelganlaringizda  batafsil  qilamiz»,  degan  mulozamatni  hadeb 
aytayvermang. Bunday so‗zlar ayniqsa, tarbiyali insonlarga yarashmaydi.  
B.X.Bgajnokov  fikricha
41
,  mehmon  kelganda  uni  ochiq  yuz  bilan  kutib  olish, 
ijtimoiy sohada har bir inson o‗zini ―men – oliy darajadagi faolman‖, - deya qabul 
qilish tavsiya etiladi. 
Mehmon  garchand  og‗ir  botadigan  so‗zlarni  gapirsa  ham  unga  qattiq 
gapirmasliq uni hurmat qilish zarur.  
Mehmonga ta‘na qilish, dasturxondagi ne‘matlar va taomlarni maqtayverish; 
Mehmondan avval mast bo‗lib olish; 
                                                
41 
Бгажноков Б.Х. Традиционное и новое в застольном этикете адыгских народов.// СЭ, 1987, № 2, с.89. 

---

 
170 
Huda-behuda qo‗laverish; 
Ochko‗zlik qilib, oldidagi narsalarni eb tugatish; 
Mehmonlar  oldida  xonadon  a‘zolariga  (xotini,  farzandlari  va  xizmatkorini) 
tanbeh berish, ularni so‗kish va haqoratlash. ‖ 
N.S.Lыkoshin  fikricha
42
,  Musulmon  O‗rta  Osiyo  xalqlari  odati  bo‗yicha 
mehmon  non  va  tuz  bilan  kutib  olinadi.  Non-tuz  –  ―Bergan  non-tuzingiz  uchun 
rahmat‖,  -  degan  ma‘noni  anglatadi.  Begona  uyda  non  tuz  eyish  uchun  albatta, 
minnatdorchilik hissi bo‗lishi  lozim. Ushbu  fikrni davom ettirib, S.Gerbershteyn
43
 
esa,  Rossiya  xalqidagi  non  va  tuz  bilan  mehmonni  kutib  olish  Markaziy  Osiyo 
xalqlaridan  rus  podshosiga  odat  sifatida  qabul  qilingan.  Davlatga  kelgan 
mehmonni non bilan kutib olish hurmat, tuz esa muhabbat ramzidir.  
Xalqimiz  mehmonni  e‘zozlashining  sababi  shundaki,  mehmonning  kelishi 
yaxshiliklar  ramzi  ekanligi,  mehmon  dilxushliklarni  keltiruvchi,  araz  va  ginalarga 
barham beruvchi ekanligidadir.  Darhaqiqat, mehmon kelganda er-xotin o‗rtasidagi 
janjal ham, bolalarning harxashasi ham to‗xtaydi, ovozimiz o‗z-o‗zidan sekinlashib 
muloyim  bo‗lib  qolamiz.    SHuningdeq  uyimizga  mehmon  kelishi  ozodalik  va 
pokizalik  sababchisi  hamdir.    SHundan  bo‗lsa  kerak  onalarning  «Qizim, 
o‗tirishingni  qara,  uyni  supurib  qo‗ysang  bo‗lmaydimi.    SHu  xolatda  biror  kishi 
kelib  qolsa,  o‗ylamaydimi  isqirt  yashar  ekan  deb?!‖  koyiishlari  shundan  bo‗lsa 
kerak  Xatto  uyimizda  yotgan bemor  ham  biroz bo‗lsada kasalini  unutib  mehmon 
bilan suhbat qurgisi keladi.  
Hayotda  hamma  ham  yaxshi  mehmondo‗st  uy  egasi  va  har  kim  –  kutilgan, 
qiziqarli  mehmon  bo‗la  olmaydi.    Buning  uchun  avvalambor  mehmonlar 
qimmatbaho  idishlar,  kumush  jihozlar  va  boy  taomlar  bilan  mehmon  qilish  shart 
emas.    Juda  oddiy  mazali  taom  tayyorlash  mumkin;  eng  muhimi,  kelgan 
mehmonlar  o‗zlarini  yaxshi  va  dildan  ularning  kelishlaridan  xursand  ekanliklarini 
ko‗rishishidadir.    Kutilmagan  mehmonning  tashrifi  kishini  sevintiradi,  lekin 
ba‘zida  noqulay  ahvolga  ham  solib  qo‗yadi.    SHuning  uchun  birovnikiga  tashrif 
                                                
42 
Лыкошин Н.С. «Хороший тон» на Востоке. – ПГ., 1915, с.132. 
43 
Герберштейн С. Записки о Московии. – М., 1988, с. 217. 

---

 
171 
buyurmoqchi  bo‗lsangiz,  boriladigan  vaqtni,  uning  nima  qilishini  va  turmush 
tartibini hisobga olish kerak  Eng yaxshisi, qaysi vaqtda borilsa malol kelmasligini 
uy  sohibidan  shaxsan  yoki  telefon  orqali  so‗rash  kerak    Mehmonga  ertalab  va 
kechasi  borilmaydi.    Odob  qoidalariga    ko‗ra,    mehmonga  soat  12  dan  soat  20 
gacha bo‗lgan vaqt oralig‗ida boriladi.  
Mehmonga  borganda  mayda-chuyda  tartib-qoidalarni  ham  esdan  chiqarmaslik 
kerak    Eshik  oldiga  kelgach,  eshik  qo‗ng‗irog‗ini  qisqagina  chalish,  yoki  eshikni 
sekingina taqqillatish lozim.  Birinchi qo‗ng‗iroqdan keyin eshik ochilmasa, takror 
qo‗ng‗iroq chalish  mumkin, lekin ikki  martadan ortiq qo‗ng‗iroq chalinmaydi. Bu 
munosabatingiz  salbiy  ekanligini  bildiradi.    Uy  sohibi  mexmonga  ketgan  bo‗lsa 
aslo  uning ketidan  bormang.  Mexmonga  borganda, agar  uy sohibi bilan  oldindan 
kelishilgan bo‗lmasa, begona kishilarni ergashtirib olib borish yaramaydi.  
Bolali uygagina yoki bolalarga hursand bo‗lishadigan xonadongagina bolalarni 
olib boriladi.  
Mehmonlarni  to‗plashning  eng  qulay  payti  –  juma  yoki  shanba  kunlaridir: 
ertasiga  uyni  sarajomlab,  o‗zingiz  ham  dam  olasiz.    Mehmonlarni  uyda  kutib 
olishdan  avval,  ularni  qanday  kutib  olish  imkoniyati  borligini  ham  hisobga  olish 
maqsadga  muvofiq.    Mehmonlarni  shunday  o‗tkazish  kerakki,  ularning  kasbiy 
qiziqishi  mehmondorchilikni  munozaraga  aylanib ketish darajasida  mos kelmasin.  
Mehmonlarni  bir-biriga  tanishtirish  bilan  ularning  qiziqishlari  haqida  ham  aytib 
o‗tib o‗tish – kirishib ketishga yordam beradi.  
Kechaning  avvali  juda  tashvishli  bo‗lishini  hisobga  olish  lozim.    SHuning 
uchun mehmonlar kelishlaridan yarim soat avval ishlarni tugatishga ulgurish kerak  
Bu bilan mehmonlarni nisbatan betashvish, yaxshi kayfiyatda kutib olish mumkin.  
Mehmonlar  kutib  olish  jarayoni  samimiy  bo‗lishi  lozim.    Vaqtliroq  kelib  qolgan 
mehmonga  yuvinish  va  o‗zini  tartib  keltirib  olish  xonasini  ko‗rsatiladi.    Uy  egasi 
mehmonlarni aniqlik va eshitarlik qilib tanishtirishi lozim.  
Mehmonlarni kamchiliklari haqida gapirilmaydi.  Uy egasining asosiy vazifasi 
–  bu  har  kim  o‗zini  yaxshi  va  qulay  his  qilishi  uchun  do‗stona  munosabatni 

---

 
172 
shakllantirishdir.    Agar  uy  egasi  mehmonlarni  qiziqtirishni  uddalashga  ko‗zi 
etmasa, unda buning uchun udabburonroq do‗stini taklif qilsin.  
Mehmon  kutishdan  tortib  uni  ko‗zatishgacha,  dasturxonni  bezashdan  tortib, 
narsalarni  joylashtirishgacha,  taomlarning  mazasidan  tortib  mehmon  bilan 
bo‗ladigan  suhbatgacha  barcha  -  barchasi  go‗zallik  qonuniyatlari  asosida  bo‗lishi 
zarur.    Jumladan,  mehmondorchilikning  muhim  sub‘ekti  bo‗lgan  pazandalik 
san‘atida  taom  tayyorlash  jarayoni,  uni  bezash,  taomlarni  tartib  bilan  tortiq 
qilishning  o‗ziga  xos  xususiyatlari  bor.    Milliy  xususiyatlarimizdan  kelib  chiqqan 
xolda  bugungi  kundagi  mehmondorchiliklarning  aksariyatida  dasturxonga  engil 
taomlar (somsa, go‗shtli salatlar), so‗ngra birinchi va ikkinchi taomlar tortiladi.  
 Birinchi  taom suyuq (sho‗rva,  mampar, lag‗mon, tiftil  va  h. k), ikkinchi taom 
quyuq  (palov,  qovurdoq,  dimlama,  manti,  norin  va  h.  q)lardan  iborat  bo‗ladi.  
Mazkur  jarayonni  go‗zal  tashqil  etishdagi  asosiy  unsurlar  -  idishlarning 
chiroyliligi,  tozaligi,  qulayligi,  joylashtirishning  nafosati  hamda  taomning 
mehmonga
 
xush  yoqadigan  xilini  tanlay  bilishdadir.    Zero,  mehmonga  xush 
yoqmagan  taomni  taqdim  qilish  mehmondorchilikdagi  nafosat  mezonlarini  bo‗zib 
yuborishi  mumkin.    SHuni  ta‘kidlash  zarurki,  ko‗nglimiz  tilamagan  taomni 
mehmon dasturxoniga qo‗yish yoki o‗zimizga ravo ko‗rmagan narsani  mehmonga 
sovg‗a qilish - mehmonni mensimaslikdir.  
Kimgadir  yaxshi,  kimgadir  esa  shunchaki  g‗amxo‗rlik  qilish  yaramaydi.  
Mezbon  tashvish  va  ishning  ko‗p  bo‗lishiga  qaramasdan,  o‗zini  hushchaqchaq 
ko‗rinishga  harakat  qilishi  lozim.    SHu  bilan  birga  har  mehmonlar  ham  nafaqat 
mezbonlarga  nisbatan,  balki  mehmonlarga  nisbatan  mulozamatli  va  diqqatli 
bo‗lishi lozim.   
Iliq  kayfiyatni  hosil  qilishda  mehmonxonani  yaxshi  yoritish  ham  ahamiyat 
kasb  etadi.    Haddan  tashqari  yorug‗lik  noqulaylik  tug‗diradi.    Ammo  mehmonlar 
o‗tiradigan  joylar  etarli  yoritilgan  bo‗lishi  kerak   Bunda  turli  yoritgich 
vositalaridan: stol, osma va devor lampalaridan foydalanish mumkin.   

---

 
173 
Do‗stona  kechalarga  vazmin  kuylar  yarashadi.    Agar  siz  o‗zingizning  yangi 
video tasmangiz bilan maqtanmoqchi bo‗lib, ularni  mehmonlarga havola qilsangiz 
– bu hammaga ham yoqavermasligini nazarda tuting.  
Kechaning  muvaffaqiyatli  o‗tishida  uy  bekasining  kayfiyati  va  ko‗rinishi 
muhim  o‗rin  egallaydi.    Hamma  narsaga  ulgurish  kerak:  uyning  ozoda  va 
tartibliligi,  pishiriqlar  yaxshi  chiqishi,  chiroyli  kiyinib,  yaxshi  ko‗rinmoq  lozim.  
Agar  siz  bunday  ichki  qoniqishni  his  qilmasangiz,  mehmondorchilik  yaxshi 
o‗tmaydi.    Sizni  kayfiyatingiz  butun  bir  kechaga  ta‘sir  qiladi.    SHu  sababli, 
o‗zingizga e‘tibor berish yoddan chiqmasin.  
Mehmonlar  kelishi  bilan  televizor  yoki  radioni  o‗chirib  qo‗yish  va  butun 
e‘tiboringizni ularga qaratish mezbonning mehmonga bo‗lgan ijobiy munosabatini 
ko‗rsatadi.    Ba‘zi  hollarda  ish  ko‗payib  ketsa,  biron  yaqin  qarindosh  yoki 
tanishingizni  yordamga  chaqirishingiz  mumkin.    Bu  paytda  telefonda  gaplashish 
barchani diqqatini jalb qiladi, ammo bu ijobiylik kasb etmaydi.  Qayta qilishingizni 
aytib,  so‗ng  suhbatni  to‗xtatish  lozim.    Mehmonlarni  ichishga,  eyishga  zo‗rlash 
ularni me‘dasiga tegish mumkin.  
Uy  bekasining  mehmondorchilik  bilan  ovora  bo‗lishi,  uy  egasining  esa 
mehmonlarga  «qarab»  o‗tirishi  tabiiy,  ammo  uy  egasining  ayoliga  mehmonlar 
oldida  o‗zi  bajarishi  mumkin  bo‗lgan  buyruqlarni  berishi  nojoiz:  «Derazani  ochib 
yubor»  yoki  «Stul  olib  kel»  qabilida.    Agar  er  ayoliga  qo‗shimcha  salat  olib 
kelishni eslatsa, buning yomon joyi yo‗q.  Ammo, buni odob bilan amalga oshirish 
kerak   
Hech  qachon  er  taomning  mazali  bo‗lmaganini  ko‗pchilik  oldida  aytmasligi 
lozim,  ayolning  o‗zi  pirogni  tagi  olib  ketgani  yoki  taom  sho‗rroq  bo‗lganini 
shundoq  ham biladi.  Er ―bizning  uyda  hech qachon  tartib  bo‗lmaydi‖   yoki  taom 
kechiksa  «ovqat  hech  qachon  vaqtida  tayyor  bo‗lmaydi»  degan  tanbehlar  bilan 
o‗zining  madaniyatsizligini  hamda  yomon  boshqaruvchi  ekanligini  bildirib 
qo‗yadi.   
Mehmonni  sizning  farzandingiz,  mushuginggiz,  kuchuginggizning  ajoiyib 
xususiyatlari  borligini  tan  oldirishga  majbur  qilmang.    To‗y  yoki  biron  tantanali 

---

 
174 
marosimning  videotasmasini  mezbon  mehmonlarga  taklif  qilar  ekansiz,  ularni  bu 
bilan zeriktirib qo‗ymagan ma‘qul.  
Mehmonlarni uyga taklif qilar ekansiz, ular sizning uyingizni ko‗rib chiqishlari 
mumkin ekanligini ham nazarda tutish lozim.  Bu bilan ko‗nikishga to‗g‗ri keladi.  
Agar  oila  a‘zolarining  biri  mehmon  bilan  ko‗rishib,  ammo  o‗tirishda  ishtirok 
etmagan  bo‗lsa,  mehmonning  ketish  arafasida  uni  ko‗zatishga  chiqish  lozim.  
Mehmonlar  bilan  hayrlashayotganda  mezbon  ularni  ko‗zatish  uchun  yo‗lakka 
chiqishi  va  ayollarni  ko‗zatuvchilari  bor-yo‗qligi  borasida  g‗amxo‗rlik  qilishi 
shart.    Agar  mehmonlarni  bir  qismi  ketsa,  qolganlar  ularni  muhokama  qilishlari 
shart  emas.    Ular  ham  xuddi  shunday  «muhokamaga»  olinishlarini  gumon 
qilishlari mumkin.  
Agar mehmonlar qolib ketsa, siz esa oyoqda zo‗rg‗a turgan bo‗lsangiz qanday 
ish tutish lozim? Qishda derazaning ochilishi yaxshi ta‘sir beradi.  Juda bo‗lmasa, 
ertangi  rejalar  haqida  suhbat  boshlagan  ma‘qul.    Hammaning  ertalab  barvaqt 
turishlari «yodlariga tushadi».  Ba‘zida bu ham ta‘sir qilmasligi mumkin.  Befahm 
mehmon uchun universal davo yo‗q.  Oxirigicha chidashga to‗g‗ri keladi.   
Agar  mehmon  taklif  qilinmagan,  shunchaki  kirib  o‗tadigan  bo‗lsa,  unda  ish 
osonroq  kechadi.  Esnab  turib,  bilmagandek  qilib:  «O‗zr  kun  juda  og‗ir  bo‗ldi, 
barvaqt turish kerak  Agar istasangiz shu erga joy solib beramiz».  Farosati bo‗lsa 
(agar  o‗zoqda  turmasa)  yotgani  uyiga  ketadi.    Bo‗lmasa,  o‗zbekning 
mehmondo‗stlik sha‘niga dog‗ tushirmaslikka harakat qilamiz.  
G‗alati  mehmonlar  ham  uchrab  turadi.    Biri  o‗zidan  boshqani  tan  olmasa, 
ikkinchisi  u  burchakdan  bu  burchakka  «tiqilishni»  yaxshi  ko‗radi.    Uchinchisi  – 
o‗zini  «madaniyatli»  qilib  ko‗rsatish  uchun  hech  ham  dasturxonga  o‗tirmaydi, 
sizning  esa  qorningiz  och.   YAna  biri  o‗ta  «kamgap»  –  mehmon  uning 
zerikmasligi  uchun qiynalib ketadi.  YAna biri telefonida  gaplashsa yoki  televizor 
ko‗rsa,    hamma  narsani  bir  zumda  unutib  qo‗yadi.    YAna  boshqasi kerak 
bo‗lmagan  narsani so‗rayverib  jonga  tegadi.    Olib  kelgan  taomdan hech  biri 
yoqmaydi.    YAna  shunday  tanishlar  borki,  oshxonaga  kirib  taom  pishirish, 

---

 
175 
«oshxonadagi  tartib»  bilan  shug‗ullanib  ketadi.    Bu  kabi  o‗nlab  mehmonlarga 
mezbonlar, mehmonlar esa mezbonlarga  sabr qilishiga to‗g‗ri keladi.  
Ayniqsa, hadeb sizni bezovta qilib  uyingizga kelaveradigan, o‗zoq o‗tiradigan 
mehmon  bilan  munosabatlarni  to‗g‗rilash  qiyin  bo‗ladi.    Albatta  «Biz  ketishimiz 
kerak»,  yoki  «YOki  mazam  bo‗lmayapti»  qabilidagi  bahonalar  bilan  o‗z 
noroziligini  bildirish  mumkin.    Lekin  niyatingizni  bilib  turib,  sizni  o‗zingizni 
yo‗qotib  qo‗yishingizni,  taraddudlanishigizni  ko‗zatishni  yaxshi  ko‗radigan 
odamlar  bor.    Ularga  yo  pinakni  bo‗zmay  o‗z  ishingizni  qilishingiz  yoki 
ochiqchasiga bezovta bo‗layotganingizni aytib qo‗yganingiz yaxshi.  
Biror  mehmon  vaqtliroq  ketmoqchi  bo‗lsa,  bunga  boshqalarni  e‘tiborini  jalb 
etmay,  uy  sohiblari  bilangina  xayrlashib,  ularga  ketish  sababini  aytadi.  
Boshqalarga  bildirmay  ketishning  iloji  bo‗lmagan  taqdirda  bosh  silkitib  barcha 
bilan  xayrlashiladi.    Mehmonlar  ziyofatning  harakteriga  qarab,  o‗z  vaqtida 
ketishlari kerak  
Mehmondorchilik  –  ulug‗  xislat,  ammo  u  ham  ma‘lum  bir  chegaralarga  ega 
ekanligini – o‗zingiz ham bu dunyoga mehmon bo‗lib kelganingizni unutmang.  
Sizni taklif qilishsa-yu, siz bormasangiz, bu hurmatsizlkidir.  Kechki ovqatdan 
voz kechishning eng oxirgi muddati – ikki kun avval, ammo keltirgan sabab jiddiy 
bo‗lishi lozim.  Bunga yo‗l qo‗yilgan taqdirda imkon qadar tezroq og‗zaki ravishda 
o‗zr so‗rashni unutmaslik muhim.  Mehmondorchilikda ko‗p bo‗lib, ammo javoban 
o‗zi  ham  mehmonga  chaqirmaslik  odobga  to‗g‗ri  kelmaydi.    Agar  o‗z  uyingizda 
mehmon  qabul  qilishga  sharoit  bo‗lmasa,  uning  boshqa  yo‗llarini  qidirib  ko‗rish 
mumkin, masalan, qahvaxona, restoran, teatr, agar mashinangiz bo‗lsa – shahardan 
tashqaridagi sayrga taklif qilish mumkin.  
SHunday  hollar  bo‗ladiki,  oiladagi  er-xotinlardan  biri  taklifni  qabul  qilib, 
juftisiz  mehmonga  borish-bormasligi  masalasida  ziddiyatlar  kelib  chiqadi.  
Ko‗pincha  bunday  takliflarni  hamkasabalardan  olamiz,  darajaning  oshishi, 
dissertatsiya  himoyasi  va  boshqalar.    Bunday  takliflarni  tadbirning  bir  martalik 
xususiyatga ega bo‗lgani uchun qabul qilish mumkin. 

---

 
176 
  Tez-tez  qaytariladigan  takliflarga  nisbatan  esa: