4.Yevropa davlatlarga nisbatan iqtisodiyotdagi ustunlikning yuzaga kelishi
Fashistlar Germaniyasining SSSR ga xiyonatkorona hujum qilishi. 1941 yil 22 iyunda
fashistlar Germaniyasi bir biriga hujum qilmaslik haqida 1939 yilda tuzilgan shartnomani
xiyonatkorona
buzib,
Sovet
Ittifoqiga
bosqinchilarcha
hujum
qildi.
“Germaniya
monopolistlarining urushdan kuzatgan maqsadi: SSSR dagi sovet sotsialistik tuzumini yo`q
qilish, kapitalist va pomeshchiklar hukmronligini o`rnatish, butun dunyoda kapitalizm
lozitsiyalarini mustahkamlash; SSSR ni bir qancha mayda davlatlarga bo`lib yuborish, german
monopoliyalarining mustamlakasiga, undagi xalqlarni esa Germaniya imperiyasining qo`llariga
aylantirish edi. Fashistlar Germaniyasi Sovet Ittifoqini tor mor keltirishni jahonga hokim
bo`lishning hal qiluvchi sharti deb hisoblar edi. “SSSR ni sanoati eng avjiga chiqqan payiti
1944 yil bo`ldi. Ishlab chiqarish o`sishi asosiy xomashyoda unumli foydalanish va yangi sanoat
fabrikalar bo`ldi
27
”
1940 yilda nemis harbiy qo`mondonligi «Barbaross plani»deb atalgan maxfiy urush planini
— SSSR ga qarshi «yashin tezligi» da urush olib borish planini tuzib chiqdi. Bu planda Sovet
Ittifoqiga to`satdan va qaqshatqich zarba berish, chegara yonida sovet qo`shinlarini qurshab olish
va yakson qilish, nemis qo`shinlarining mamlakat ichkarisiga tezlik bilan kirib borishi, bu
qo`shinlarning 6-8 hafta ichida Leningrad, Moskva, Kievni bosib olishi, Arxangelsk — Astraxan
rasiga chiqib, urushni g`alaba bilan tugallashi ko`zda tutilgan edi
28
”.
1941 yilning yozida SSSR chegarasida 190 diviziya, shu jum-ladan 153 ta nemis, 18 ta fin, 17 ta
rumin, 2 ta vengr divi-ziyasi, 3,6 mingdan ortiq tanq 5 mingta harbiy samolyot, 50 mingta to`p
va minomyotlar va juda ko`p boshqa texnika to`p-langan edi. 1941 yil_22 iyunning tong otar
paytyda dushman armiyasi SSSR ga to`satdan hujum qildi va chegaraga yaqin rayonlardagi sovet
qo`shinlariga juda qattiq zarba berdi. Urushning birinchi kunlarida dushman chegaraga yaqin
rayonlarda ko`pgina tanq samolyot, artilleriya va boshqa sovet har-biy texnikasini yo`q qilishga,
Qizil Armiyaning jonli kuchiga jiddiy talafot yetkazishga muvaffaq bo`ldi. Harbiy ta-shabbusni
o`z qo`liga olgan, tank va aviatsiyaning soni jihati-dan ustunlikka erishgan, manevr qilishda
27
История второй мировой войны. (1939-1945) том 12:итоги и уроки второй мировой войны, Москва, 1982.
148cтр
28
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4-жилд. . -Т.: 2002, 108-бет.
sovet qo`shinlari-dan ustun bo`lgan dushman asosiy tomonlarga: Leningrad, Moskva va Qievga
qarab hujumni kengaytirib, tezlik bylan olg`a bosib bordi.
Qahramonona qarshilik ko`rsatilishiga qaramay1 sovet qo`shinlariga urushning birinchi davrida
og`ir mag`lubiyatlar-ning barcha qayg`u-alamini chekish to`g`ri keldi. 1941 yil iyul oyining
boshlarigacha dushman Litvani, Latviya, Belorussiya, Ukrainaning ancha qismini bosib oldi.
Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, urush Germaniya uchun eng qulay sharoitda boshlandi. Uning
armiyasi to`la safarbar qilingan edi, “Yevropada katta ko`lamda urush olib borishning ikki yillik
tajribasiga ega edi, uning ekonomikasi esa allaqachonlar harbiy izga solingan bo`lib, butunlay
urushga xizmat qilmoqda edi. Bundan tashqari, Germaniya tomonidan bosib olingan Yevropa
mamlakatlarining katta resurslari uning ixtiyorida edi
29
”. Yevropada ikkinchi frontning yo`kligi
Germaniya uchun g`oyat darajada qo`l keldi, shuning uchun ham nemis qo`mondonligi o`z
qurolli kuchlaIrining ko`pchilik qismi SSSR ga qarshi tashlay oldi. Germaniyaning ustunliklari-
dan biri yana shu ediki, uning Italiya, Ruminiya, Finlyandiya, Vengriya kabi ittifoqchilari ham
Sovet Ittifoqiga qar-shi Germaniya bilan birga urushmoqda edi. Bundan tashqari, Germaniyaga
Yaponiya, Bolgariya, Ispaniya, Turkiya yordam bermoqda edi. G`arbdagi fashistlar blokining
kuchlariga qar-shi Sovet Armiyasining yolg`iz o`zy jang olib bordi. Buning ustiga SSSR
Yaponiya va Turkiyaning hujum qilishidan xavo-tir bo`lib, Uzoq SHarqda va Zakavkazeda katta
kuchlar saqlashga majbur bo`ldi.
Sovet Ittifoqi o`z Qurolli Kuchlari to`la safarbar qi-linmagan bir sharoitda urushga kirdi.
Safarbarlikni jang-lar olib borilayotgan bir vaziyatda amalga oshirishga to`g`ri keldi. Sovet
qo`shinlari katta janglar olib borish tajriba-siga ega bo`lmay, bunday tajribani kuchli dushmanga
qarshi olib borilayotgan urush jarayonida orttirishi kerak edi. Mamlakat ekonomikasini harbiy
izga solish kechikib boshla-nib, urush davomidagina: amalga oshirilmoqda edi.
To`satdan hujum qilish Germaniyaga jiddiy harbiy ustun-lik berdi. Nemis qo`mondonligi
zarba berish uchun eng qulay tomonlarni tanlab oldi. Bu uchastkalarda sovet qo`shinlari-dan
ancha ko`p, qudratli zarba berish kuchiga ega bo`lgan grup-palarni oldindan to`plab qo`ydi.
Germaniyaning xiyonatkorona, to`satdan hujum qilishi nati-jasida erishgan ustunliklari qanchali
muhim bo`lmasin, bu ustunliklar Sovet Ittifoqidek buyuk davlatga qarshi olib borilayotgan
urushning Germaniya uchun muvaffaqiyatli tamom-lanishini ta`minlay olmas edi.
Urush boshlanishi bilanoq sovet mamlakatining ichkarisi o`zining buzilmas
mustahkamligini ko`rsatdi, frontdagi og`ir muvaffaqiyatsizliklar ishchi va dehkonlar ittifoqini,
SSSR xalqlari do`stligini zaiflashtira olmadi, balki ak-sincha, yanada mustahkamladi. Sovet
Armiyasining ma`naviy ruhi fashist qo`shinlarining ma`naviy ruhidan behad baland edi, chunki
Sovet Armiyasi adolatli urush, ozodlik urushi, Batan urushi olib bormoqda edi.
193 million aholisi bo`lgan Sovet Ittifoqi baquvvat planli sotsialistik xo`jalikka tayanib,
Germaniyaga nisbatan bir necha baravar ko`p diviziya qo`yishi va ko`plab qurol-yarog` ishlab
chiqarishni ta`minlashi mumkin edi. Vazifa dushman-ning muvaqqat ustunliklarini tugatishdan
va sovet tuzumi-ning afzalliklaridan, adolatli Vatan urushi olib borayot-,gan xalkning
afzalliklaridan to`la foydalanishdan iborat edi. Vatan urushiniig birinchi davrida Qommunistik
partiya va Sovet hukumatining harakatlari hammadav burun xuddi ana shu vazifaga qaratildi.
Sovet xalqi kuchlarining Vatan urushiga safarbar etili-shi. 1941 yil22 iyunda SSSROliy
Soveta Prezidiumi harbiy majburiyatni o`tashi lozim bo`lgan bir necha yoshdagilarning safarbar
qilinishini e`lon etdi va SSSR ning Yevropa tsis-mida harbiy holat joriy qildi. Sovet xalqi partiya
va hu-kumatning chaqirigiga javoban Vatan urushiga otlandi. CHa-qiriq punktlariga kelish
29
История второй мировой войны.1939-1945 том 12:итоги и уроки второй мировой войны,
Москва 1982.148стр
buyuk vatanparvarlik ruhida o`tdi1. 26 iyunda safarbar qilinganlar oilasiga nafaqa to`lash haqi-
da Farmoi chiqarildi. Sovet davlati Vatan himoyachilari-ning oilalari haqidagi g`amxo`rlikni o`z
`ustiga oldi.
1941 yil 29 iyunda VKP(b) Markaziy Komiteta va SSSR Xalk. Komissarlari Soveti front
yaqinidagi oblastlarning partiya va sovet orgailariga direktiva bilan murojaat qil-dilar, bu
direktivada Kommunistik partiya va davlatning fashist agressorga qarshi kurashpi tashkil qilish
yuzasidan ko`rgan tadbirlari programmasi bayoi qilingan edi. Markaziy Komitet va SSSR Xalq
Komissarlari Soveti hamma ish-ni harbiy izga solishni, ko`plab qurol-yarog`, o`q-dorilar ishlab
chiqarishni, Sovet Armiyasi saflariga to`xtovsiz yangi kuchlar kelib turishini talab qildilar.
Safarbarlikning uyushqoqlik bilan o`tkazilishiga, qo`shinlar va harbiy yuklar ortilgan
eshelonlarning tezlik bilan o`tkazilishiga, korxo-nalar, elektr stantsiyalar, aloqa vositalari va
hokazolar-ning qo`riqlanishiga alohida e`tibor berilishi taklif qi-lindi. Sovet Armiyasi qismlari
chekiiishga majbur bo`lgan joylardan mumkin bo`lgan barcha parsalar olib chiqib keti-lishi,
dushmanga hech narsa qoldirmaslik uchuy, olib chiqib ketish mumkin bo`lmagan parsalar yo`q
qilinishi lozim edi. Dushman tomonidan vaqtincha bosib olingan rayoplarda bos-qinchilarga
qarshi kurashish uchun partizan otryadlari va qo`-poruvchi gruppalar tuzilishi kerak edi
30
.
Bosib olingan terrntoriyalarda ynterventlarga qarshi kurashga rahbarlik qilish uchuy
oblast va rayon partiya komitetlarning birinchi sekretarlari mas`uliyati ostida yashirin partiya
gashkilotlari tuzilishi taklif qilingan edi. VKP(b) Markaziy Komiteti va SSSR Xalq Komissarlari
Soveti Sovet Armiyasini va SSSR ning barcha grajdanlarini Safarbar qilinganlardai tashqari
chaqiriq punktlariga ko`ngillilar kelib, frontga yuborilishlaripp talab qilib turdilar. Moskvada
urushning dastlabki kunlarida 260 ming komsomol frontga yuborishni so`rab ariza berdi.
Leningrad tashkilotida deyarli barcha komsomollar shu mazmunda arizalar berdi. Grajdanla`r
urushi yillaridagidek butunbutun komsomol tashkilotlari frontga jo`nadi: «Slantsev rayonining
barcha kom-somollari ko`ngillilar sifatida frontga va partizan otryadlariga ketmoqdalar»,—
deyilgan edi VLQSM Leningrad oblastv komitetidan olingan telegrammada.
Temir yo`l transporti harbiy harakat grafigiga o`tkazil-di. Passajir poezdlarning harakati
qisqartirildi. Eng mu-him temir yo`l uzellari va yo`llarning yuk va askar o`tkazish qobiliyatini
tezlik bilan oshirishga qaratilgan tadbirlar ko`rildi.
Ishchi va xizmatchilardan xiyla qismining harakatdagi armiyaga chaqirilishi munosabati bilan
korxona va tashki-lotlarning to`xtovsiz ishlashini ta`minlovchi choralar ko`ril-di: ish vaqtidan
tashqari vaqtlarda majburiy ishlash joriy etildi, navbatdagi va qo`shimcha otpuskalar bekor
qilindn, sovet organlariga ishchi va xizmatchilarni majburiy tartibda boshqa ishlarga o`tkazish
Huquqi berildi, harbiy sanoat korxonalaridagi ishchi va xizmatchilarning o`z ixtiyori bilan
korxonadan ketib qolganlar javobgarlikka tortiladigan bo`ldi va hokazolar.
Uy-ro`zg`or ishlari bilan shug`ullanuvchi ayollar korxonada ishlashga o`tdilar. Ular
frontga ketgai o`z erlari, otalari, aka-ukalarining kasblarini tez vaqt ichida egallab oldilar. Ko`p
pensionerlar o`z ixtiyorlari bilan korxonalarga qaytdilar.
Aholini oziq-ovqat va sanoat mollari bilan to`xtovsiz ta`minlash uchun kartochka sistemasi
asosida normalik ta`minlash joriy qilindi.
Urush talabiga muvofiq davlatni boshqarish organlari qayta qurildi. Bir qancha yangi
boshqarmalar: SSSR Xalk. Komissarlari Sovetining evakuatsiya Soveti, SSSR Xalk.
Komissarlari Sovetining ish kuchini hisobga olish va taq-simlash Komiteti tuzildi; Tank sanoati
xalq komissarligi va Minomyot qurollari xalq komissarligi tashkil qilindi; SSSR va ittifoqdosh
resiublikalar xalq komissarliklari-ning huquqlari kengaytirildi; frontga yaqin joylardagi
30
Нуридинов З.Р .Fарб мамлакатларининг энг янги тарихи.Тошкент.1976 йил 10 бет
shaharlarda hokimiyatpppg favqulrdda organlari — shahar mudofaa komitetlari tuzildi va
X;kazolar. Byudjet qayta ko`rib chiqildi va harbiy maqsadlar uchun qilinadigan xara-jatlar
keskin ravishda ko`paptirpldi. Aholidan olinadigan soliq ko`paytirildi.
Kommunistik partiya va Sovet davlati o`zlarining mamlakatni harbiy izga solish
sohasidagi butun faoliyatida sovet xalqining vatanparvarligiga tayanib ish ko`rdilar. Ishchilar
sinfining mehnat bobidagi tsahramonligi kun sayin oshib bordi. Mehnat sohasidagi
tashabbuskorlikning ishchilar sinf boshladi, 1941 yilning 1 oktyabridan boshlab zavod to`la kuch
bilan ishlay boshladi. Ko`chirilgan zavodlardan bittasi Ishim sha.hriga ssntyabrning birinchi
yarmida yetib keldi, birinchi oktyabrdan boshlaboq u mahsulot bera boshladi.
Sovet yerining har bir qarichini himoya qilishga, Vatanimiz uchun bir tomchi kon
qolguncha jang qilishga, xalqimizga tobe bo`lgan mardliq jasurliq tashabbuskorliq matonatlikni
ko`rsatyshga, mamlakat ichkarisidagi buzg`unchilarga qarshi, qochoqlar, vahimachilar,
qo`rqoqlar va yolg`on uydirmalar tarqatuvchilarga qarshi shafqatsiz kurash olib borishga
chaqirdilar.
Mamlakatning barcha kuchlarini safarbar qilish va uni yagona harbiy lagerga aylantirish
maqsadida SSSR Oliy Soveti Prezidiumi, VKP(b) Markaziy Komiteti va SSSR Xalq
Qomissarlari Soveti 1941 yil 30 iyunda Davlat Mudofaa Komiteti (DMK) tashkil qildilar. Davlat
Mudofaa Komitetining raisi I. V. Stalin radio orqali nutq so`zlab, Kommunistik partiya va Sovet
hukumatining dushmanga qarshi kurashni tashkil qilish yuzasidan ko`rgan hamda Markaziy
Komiteti va SSSR Xalq Komissarlari Sovetining 1941 yil 29 iyundagi direktivasida ifodalangan
tadbirlari programmasini e`lon qildi. Bu programma sovet kishilari qalbidan chuqur joy oldi
hamda ularni sotsialistik Vatanning ozodligi va mustaqilligi uchun qahramonona kurashga
otlantirdi.
Mamlakatni harbiy izga solish urushning birinchi kunlaridan boshlandi. Iyun oyining
oxirida «1941 yilning III kvartali uchun xalq xo`jaligi safarbarlik plani», 16 avgust-da esa—
«1941 yilning IV kvartali va 1942 yil uchun Povolje, Ural, G`arbiy Sibir, Qozog`iston va Urta
Osiyo ray-onlarining harbiy-xo`jalik plani» tasdiqlandi. SHu planlar asosida mamlakat
ekonomikasini harbiy izga solish ishi olib borildi, sanoatni g`arbiy rayonlardan sharqiy
rayonlarga ko`chirish amalga oshirildi, yangi qurilishlar va hokazolar avj olib ketdi
31
.
Kisqa muddat ichida sanoat korxonalarining ko`pchiligi front uchun xizmat qilishga
o`tkazildi. 1941 yilda 1500 dan ko`proq korxonalarning asbob-uskunalari, shuningdek ularning
ishchi kollektivlari front yaqinidagi rayonlardan SHarqqa ko`chirildi. Ularni tashib keltyrish
uchun deyarli 1,5 million vagon kerak bo`ldi. Ko`chirilgan asbob-uskunalar qu-rilishlarga
va`ishlab turgan korxonalarga yuborildi, bu esa ko`chirilgan zavodlarni tiklash va ishga
tushirishni tezlash-tirdi namoyish qildirgan barcha eng yaxshi formalari, ya`ni Sovet hokimiyati
davrida grajdanlar urushi davridagi kommu-nistik shanbaliklardan tortib 30- yillarning oxirlarida
avj olgan ko`p stanokchilik va bir necha kasbni birga baja-rishni o`z ichiga olgan formalari
Ulug` Vatan urushi yillari-da o`z rivoji-ni topdi va mehnat sohasidag`i tashabbuskorlik-ning
yangi ko`rinishlari bilan boyitildi.
Mamlakatning eng muhim don rayonlaridan biri Uk`rai-naning vaqtincha qo`ldap ketishi
shunga olib keldiki, mamla-katni don bilan ta`minlashning barcha og`irligi Sovet Ittifoqining
sharqiy rayonlariga tushdi. Bu oblastlarning kolxozchi dehqonlari ish kuchi va texnikaning katta
31
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4-жилд. -Т.: 2002, 109-бет
qismi frontga safarbar qilingan og`ir sharoitlarda barcha qishloq xo`jalik ishlarini tugallay oldi,
xosilni yig`ib-terib va kuzgi don ekish maydonini ancha kengaytira oldi.
Sovet xalqing vatanparvarligi mamlakat mudofaasi fondini tashkil qilishda o`zining
yorqin ifodasini topdi. Mehnatkashlar bu fondga o`z ish haqlaridan bir qismini ajratdilar, davlat
zayomlari obligatsiyalarini toshpirdilar. 1941 yilning kuzida frontdagilarga issiq, kiyim to`plash
boshlannb ketdi.
Butun mamlakatda Sovet Limkyasn qismlari tuzilib turdi. Frontga yangidan- yangi
madad kuchlar junatilib turdi. Davlat Mudofaa komitetinipg 1941 yil 18 sentyabrdagy qa-roriga
muvofiq hamma joyda 16 yosh bilan 50 yosh urtasidagi SSSR grajdanlariga umumiy-majburiy
harbiy talim berish tashkil qilindi.
Partiya 47 ming partiya va sovet rahbar xodimlaripi, shu jumladan VK.Щ6) Markaziy Komiteti
va milliy kompar-tiyalar Markaziy Komitetlari a`zolarini Armiya va Flot safiga safarbar qilib
jo`natdi, 95 ming kommunist va komsomol harakatdagi armiya bo`linmalariga siyosiy jaigchilar
sifatida yuborildi
32
. Armiyaning jangovarlik qobiliyatini oshi-rish uchun 1941 yil 16 iyulda
harbiy komissarlar lavozimi joriy qilindi, bunga eng yaxshi, sinalgan kommunistlar tayin-landi.
1941 yilning oxirlarida Armiya va Flotda 1,3 million kommunist va 900 ming komsomol bor edi.
VKP(b) Markaziy Komiteti fashist bosqinchilarga q.arshi janglarda o`zini ko`rsatgan shaxslar
uchun partiyaga kirishda yengil shartlar belgiladi.
Partiya va sovet tashkilotlari rahbarligida frontga yaqin joylardagi shahar va oblastlarda
xalq lashkarlari tuzilib, Sovet Armiyasiga yordam uchun junatilib turdi.
1941 yil 18 iyulda VKP(b) Markaziy Komiteti «German qo`shinlarining orqa tomonida kurash
tashkil qilish haqida» qaror qabul qilib, bu qarorda partizanlar haraka-tini keng avj oldirishga
chaqirdi. Dushman tomonidan bosib olingan territoriyada harakat qilayotgan yashirin
bolshevistik tashkilotlar rahbarligida partizanlar harakati keng avj olib ketdi.
Kommunistik partiya juda katta g`oyaviy va tarbiyaviy ishni avj oldirib yubordi, bu ish
sovet jamiyatining goyaviy-siyosiy birligini yanada mustahkamlashga yordam berdi, xalq bilan
armiyaning uz kuchiga, SSSR ning fashistlar Germaniyasi ustidan g`alaba qozonishi
muqarrarligiga bo`lgan ishonchni kuchaytirdi.
Fashizmga tsarshi koalitsiya tuzilishi. SSSR bu urushda yakkalanib qolmadi. Gitlerchilar
Germaniyasi va uning sheriklariga qarshi kurashda jahonning barcha tinchliksevar xalqlari SSSR
atrofiga jipslashdi. SSSR ning urushga kirishi ikkinchi jahon urushining borishida burilish
nuqtasi bo`ldi va bu urushni gitlerchilar Germaniyasiga qarshi urush olib borayotgan xalqlarning
haqiqiy ozodlik urushiga aylantirib yubordi. SSSR Germaniyaning asosiy kuchlarini o`ziga
tortdi. Shu bilan SSSR Yevropa xalqlarining nemis bosqinchilarga qarshi kurashini juda ham
yengillashtirdi.
Sovet Ittifoqining Vatan urushi bosib olingan Yevropaning xalqlarini va birinchi
navbatda slavyan xalqlarini nemis bosqinchilarga qarshi kurashga ruhlantirdi. Bu xalqlarga har
taraflama yordam qilishga intilib, Sovet hukumati 1941 yil 18 iyulda Chexoslovakiya hukumat i
bilan va 30 iyulda Polsha hukumati bilan Germaniyaga qarshi birgalikda kurashish
33
va shu
maqsadda SSSR territoriyasida chexoslovak va polyak harbiy qismlari tashkil etish to`g`risida
shartnoma tuzdi.
32
История второй мировой войны. (1939-1945) том 12: итоги и уроки второй мировой войны, Москва, 1982.
154cтр
33
Нуридинов З.Р .Fарб мамлакатларининг энг янги тарихи.Тошкент.1976 йил, 10 бет.
1941 yil 12 iyulda Germaniyaga qarshi birgalashib hara-kat qilish haqida Sovet Ittifoqi
bilan Angliya o`rtasida bitim imzolandi. 1941 yil 2 avgustda AQSH hukumati Leningrad
oblastida 1941 yil 27 iyulda 200 ga yaqin partizan otryad-lari va gruppalari harakat qildi, Orlov
oblastida sentyabrning boshla-rida 54 partizan otryadi, Kursk oblastida noyabr oyining
o`rtalarida 32 partizan otryadi kurash olib bordilar.
Stalingrad yonidagi mudofaa janglari davomida dushman safidan 182800 kishi o`ldi,
500 mingdan ko`proq kishi yarador bo`ldi, dushman 1450 tankidan, 1337 samolyot va boshqa
ko`pdan-ko`p texnikasidan ajradi. 5/7 rilgan juda katta tashkilotchilik ishi natijasida mumkin
bo`ldi.
Mamlakat ichkarisidagi tashkiliy ishlar. Urushning birinchi yili mamlakat uchun juda katta
qiyinchiliklar tug`dirdi. Dushman sovet territoriyasining urushgacha aholisi 88 million kishi
bo`lgan, sanoat mahsulotining 46 protsenti ishlab chiqarilgan, ekin maydonining 47 protsentini
va butun mamlakatdagi chorva mollarining yarmiga yaqinini o`z ichiga olgan juda kattasini
bosib oldi.
Bosib olingan territoriyada gitlerchilar terrorga asoslangan rejim o`rnatdi. Ular Sovet hokimiyati
organlariii va sotsialistik tartiblarni tugatdi. Un va yuz minglab kishilar vahshiyona suratda qirib
tashlandi, millionlab kishilar Germaniyaga haydab ketildi. Bosib olingan territoriyada kolxozlar
tugatildi, ularning xo`jaliklari talandi. Nemislar oliy o`quv yurtlarini va maktablarni yo`q qildi,
kutubxona, klub, qiroatxona, muzeylarni yopdirib yubordi.
Dushmanning Moskvaga boshqa tomonlardan kuch olib tashlashiga xalal berish uchun
noyabrning oxirlarida Janubiy front (qo`mondoni — general R. Ya. Malinovskiy) qo`shinlari
hujumga o`tib, Kleystning 1-tank armiyasini mag`lubiyatga uchratdi Rostov-Donni ozod qildi.
Volxov frond qo`shinlari ham hujumga o`tdilar, ular 1941 yilning noyabr-dekabr oylarida dush-
manning Tixvin gruppirovkasini tor-mor keltirdilar, Tixvin shahrini ozod qildilar va
dushmanning Leningradni ta-momila qurshab olish hamda Onega ko`li rayonida nemis
qo`shinlarini fin qo`shinlari bilan birlashtirish planini barbod qildilar. Janubdagi va shimoli-
g`arbdagi bu hujum harakatlari natijasida dushmanning katta-katta gruppirovkalari bog`lanib
qoldi, bu esa Moskva yonida Sovet Armiyasining qarshi hujumini tashkil qilishni yengillashtirdi.
Moskva yonida nemis-fashist qo`shinlarining tor-mor kel-tirilngshi. Sovet qo`shinlari Moskva
yokida shiddatli mudofaa japglari olib borayotgan bir vaqtda, mamlakat.ichkarisida yangi
armiyalar tuzilmoqda, tanklar, samolyotlar, artilleriya, minomyotlar va boshqa qurol-yarog`lar
bilan qurollantirilmoqda va Moskvaga jo`natilmoqda edi. 1941 yil dekabr oyining boshlarida,
nemis-fashist qo`shinlari Moskva yonidagi shiddatli mudofaa janglarida holdan ketganligi
yaqqol ma`lum bo`lgach, Sovet Armiyasi Moskva yonida harakat qilayotgan nemis
gruppirovkalarini tor-mor keltirish maqsadida qarshi hujo`mga o`tdi “Birinchi jahon urushiga
nisbatan bo`bba zarbalari yetmish ming tonna angliya xududiga Germaniyaga tashlangan”.
34
G`arbiy front qo`shinlari Klin, Solnechnogorsk va Tula tomonlarida qarshi hujumga o`tdi.
Dushmanning zarbdor qa-not gruppirovkalari qarshiligini yeigib, sovet qo`shimlari dekabr
oyidavomida Rogachyov, Yaxroma, Istra, Venev, Mixaylov, Klin, Kalugani dushmandan ozod
qildi. Kalinin fronti qo`shinlari (qo`mondoni — general I. Sch Konev) 9- nemis armiya-sini
mag`lubiyatga uchratdi va 16 dekybrda Kalinin shahrini-ozod qildi. G`arbi-Janubiy front
qo`shinlari (qo`mondoni — marshal S. K Timoshenko) dushmanning Yelets gruppirovkasini tor-
mor keltirdi va 9 dekabrda Yelets shahrini ozod qildi.
34
История второй мировой войны. (1939-1945) том 12: итоги и уроки второй мировой войны, Москва, 1982.
144cтр
Nemis-fashist qo`shinlari texnika, harbiy anjom, ot-ara-valarini tashlab chekina boshladi.
Dushmanning orqa tomoni-ga general L. M. Dovatorning 2- gvardiyachi otliq askarlar korpusi
yuborildi, bu korpus dushmanga orqa tomondan zar-balar berib, Sovet Armiyasining hujumini
yengillashtirdi. Moskva yonidagi dalalarda dushmanning 38` tacha diviziyasi mag`lubiyatga
uchradi.
Sovet Armiyasi strategik tashabbusni o`z qo`liga oldi; Dushmanning «Markaz»
gruppirovkasidagi asosiy kuchlarini qurshab olish va tor-mor keltirish uchun real imkoniyat tu-
g`ildi. Buning uchun Sovet Armiyasining asosiy rezervlaridan g`arb tomondagi muvaffaqiyatni
kuchaytirish uchun foydala-nish kerak edi.
Biroq Sovet Oliy Bosh Qo`mondonligi Moskva yonidagi qarshi hujumda erishilgan
muvaffaqiyatlarga, dushmanga yetkazilgan talafot hajmiga va Sovet Armiyasining imko-
niyatlariga ortiqcha baho berib, 1942 yilning yanvarida uzun-ligi deyarli 2 ming kilometr
keladigan front bo`ylab umu-Miy hujumga o`tdi. Bunday katta frontda hujum olib borish uchun
yetarli darajada kuch va tsurol yo`q edi, mavjud kuchlar esa tarqoq edi. Buning ustiga nemis
qo`mondonligi Moskva yonida tor-mor keltirilgan diviziyalarining jang qilish kobiliyatini tiklay
olgan va sovet-german frontiga 42 ta yangi diviziya olib kelgan edi. Bularning hammasi shunga
olib keldiki, dushmanning «Markaz» armiyalari gruppasini tor-mor keltirish uchun mavjud
bo`lgan batamom real imkoniyat boy berildi. Boshqa tomonlarda ham muhim g`alaba
qozonilmadi.
Shunga qaramasdan Moskva yonidagi qarshi hujum va Sovet Armiyasining 1941-1942 yillardagi
qishki umumiy huju-mi g`oyat katta ahamiyatga ega edi. Nemis-fashist qo`shinlari-ning Moskva
yonidagi tor-mor keltirilishi Ulug` Vatan urushining birinchi yilidagi hal qiluvchi harbiy voqea
va Germaniyaning ikkinchi jahon urushidagi birinchi yirik mag`-lubiyati bo`ldi. «Yashin
tezligida urush olib borish» plani tamomila barbod bo`ldiva german armiyasining yengilmasli-gi
haqidagi afsona abadiy go`rga tiqildi. Qishki hujum davrida Sovet Armiyasi aholi .yashaydigan I
mingdan ko`proq punktni, shu jumladan 60 dan ortiq shaharni ozod qildi
35
. Nemis
qo`mondonligining Moskvani, Leningradni, Qavkazni bosib olish plani barbod etildi.
Dushman armiyasi katta talafotlar ko`rdi: Moskva yonidagi qarshi hujum va qishki hujum
davomida dushmanning 50 diviziyasi yakson qilindi. Urush boshidan beri dushman o`lgan va
yarador bo`lganlar bo`lib bir milliondan ortiq soldat va ofitseridan ajradi. Germaniyaning harbiy
mashinasi kuchsiz-landi. Nemis armiyasIning ma`naviy ruhi pasaydi.
Sovet qo`shinlarining muvaffaqiyati katta xalqaro aha-miyatga ega bo`ldi va ikkinchi
jahon urushining butun jara-yoniga ta`sir ko`rsatdi. Bu muvaffakiyatlar Yevropaning mazlum
xalqlarini nemis-fashist bosqinchilarga qarshi kurashga ruhlantirdi. Polsha , Chexoslovakiya,
Yugoslaviya, Fransiyada milliy ozodlik harakatlari avj ola boshladi, partizan otryadlari tashkil
etildi; korxonalarda, transportda tez bo`lib turdi va hokazolar. Sovet Armiyasining g`alabalari
Angliyaning ahvolini yengillashtirdi. Gitlerchilar qo`mondonligi o`z aviatsiyasining asosiy
kuchlarini Sharqiy frontga tashladi va Britaniya shaharlariga havodan hujum qilishni ancha
qisqartirdi. Angliya aviatsiyasi Germaniyaga hujum qilish imkoniga ega bo`ldi. Nemis-fashist
qo`shinlarining Moskva yonida tor mor keltirilishi gitlerchilarga qarshi koalitsiyaning yanada
mustah-kamlanishiga olib keldi. 1942 yilning yozigacha unga 28 davlat kyrgan edi. Bu
koalitsiyaning asosiy qatnashchilari: SSSR, Angliya va AQSH o`rtasidagi ittifokchilik
35
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4-жилд. . -Т.: 2002, 110-бет
munosabatlari mustahkamlandi. 1942 yil 26 mayda «Gitlerchilar Ger-maniyasiga va uning
Yevropadagi sheriklariga qarshi urush-dagi ittifoq to`g`risida hamda urushdan keyingi hamkorlik
va o`zaro yordam haqida» 20 yillik muddat bilan Angliya-Sovet shartnomasi tuzildi. Bu
shartnoma 1941 yil 22 iyundagi bitim o`rniga tuzildi va Angliya-Sovet hamkorligi doirasi-ni
ancha kengaytirdi. 1942 yil 11 iyulda SSSR bilan AQSH o`rtasida «Uzaro yordam va
agressiyaga qarshi urush olib bo-rishga tatbiq qilinadigan prnntsiplar to`g`risida» shartnoma
tuzildi
36
, unda AQSH tomonidan Sovet Ittifoqiga qurol-yarog`, o`q-dori va boshqa harbiy
materiallar jihatidan ko`rsati-layotgan yordamni yanada kuchaytirish nazarda tutilgai va bu
yordamni qay tariqa ko`rsatish tartibi aniqlangan edi. 12 iyunda Moskva, London va
Vashingtonda bayonot e`lon qilinib, unda SSSR, Angliya va AQSH hukumatlari o`rtasida olib
borilgan muzokaralar natijasida 1942 yilda gitlerchilar Germaniyasiga qarshi G`arbiy Yevropada
ikkinchi front ochish to`g`risida to`la-to`kis kelishilib olindi, deb aytilgan edi. 1942 yilning yoz
faslidagi og`ir mudofaa janglari. Angliya va AQSH hukumatlari o`z va`dalarining ustidan
chiqmadi va 1942 yilda Yevronada ikkinchi front ochmadi. Bu esa nemis qo`mondonligpga 1942
yilning yozida Sharqiy frontda 229 ta diviziya to`plash, ya`ni urushning boshidagiga qaraganda
39 diviziya ortiq kuch to`plash va Sovet Armiyasiga qarshi yangi hujum harakatlaripi boshlab
yuborish uchun imkon berdi.
Ammo nemis armiyasi 1941 yilda butun front bo`ylab hujum olib borgan bo`lsa, endi unday qila
olmas edi, shuning uchun ham u janubi-harbda hujumga o`tdi, bu hujumdan kuza-tilgan maqsad
Kavkaz Neft rayonlarini, Stalingrad sanoat rayonini hamda eng boy qishloq xo`jalik oblastlarini
— Don bilan Kubanni bosib olish edi.
Sovet Oliy Bosh Qo`mondonligi dushman rejalarita no-to`g`ri baho berdi. U, dushman
Moskvaga hujum qidadi, deb o`ylagan edi. SHuning uchun u sovet qo`shinlarinnng asosiy
kuchlarini markaziy tomonga to`pladi va Janubi-Garbiy hamd.a Janubiy tomonlarni
mustahkamlash uchun zarur choralar ko`rmadi. Bu 1942 yilning bahor va yoz fasllarida olib
borilgan janglarning borishiga juda salbiy ta`sir ko`rsatdi.
1942 yilning bahorida Qrimda, Rjev, Demyansk rayonlarida va ayniqsa Xarkov yonida yaxshi
tayyorlanmagan va muvaffaqiyatsiz o`tkazilgan operatsiyalar davomida Sovet Armiyasi ko`rgan
katta talafotlar natijasida ahvol yana ham yomonlashdi. May oyida nemis qo`shinlari sovet
qo`shinlarining Kerchdagi gruppirovkasiga qattiq zarba berdi va uni Taman yarim oroliga
chekinishga majbur qildi. Bu esa Sevastopol yonidagi ahvolni juda ham yomonlashtirib yubor
Sevastopolning qahramonona mudofaasi sakkiz oy davom etdi. Dushman kal`ani uch marta
shturm qildi: 1941 yil noyabrda, 1941 yil dekabrda va 1942 yil iyunda. Oxirgi shturm uchun
dushman juda katta kuch to`pladi: 200 mingdan ortiq soldat, 670 tacha to`p, shu jumladan temir
yo`l iziga o`rpatilgan o`ta kuchli artilleriya, 450 tacha tanq 500 dan ortiq samolyot to`pladi.
Sevastopol yonida dushmanning jonli kuchi Sovet armiuasidan ikki baravar, artilleriyasi — uch
baravar, aviatsiyasi — deyarli o`n ikki baravar ko`p edi. Sevastopol mudofaachilari-da tank
deyarli yo`q edi. Dushman qal`ani dengizdan ham qamal qilgan edi.
Bir necha kun davom etgan artilleriya va aviatsiya hujumi natijasida Sevaetopolga o`n minglab
snaryad va bombalar tashlangach, dushman 7 iyunda hujumga o`tdi. Alohida Dengiz bo`yi
armiyasi qo`shinlari va Qora dengiz flotining qahramon dengizchilari dushmanning tazyiqini
ajoyib mardlik va jasurlik bilan kutib oldilar, dushmanga juda katta tala-fot yetkazib, har kuni
dushmanning 10—15 atakasini qaytar-dilar. Dushman jangga yangi kuchlar tashladi. Sevastopol
mudofaachilarining safi esa siyraklashib bordi, o`q-dori-lar tamom bo`lmoqda edi, o`q-dori olib
kelish deyarli mumkin bo`lmay qoldi. Ana shunday sharoitda Oliy Bosh Qo`moidon-lik
Sevastopolni mudofaa qilayotgan qo`shinlarni olib chi-qib ketishga qaror qildi. 1942 yil 3 iyulda
Sevastopolning qahramonona mudofaasi tugadi.
36
Нуридинов З.Р. Fарб мамлакатларининг энг янги тарихи.Тошкент.1976 йил, 10 бет.
Nemilar qo`mondonligi strategik tashabbusni yan`a qo`liga oldi va 1942 yil iyun oyining
oxirlarida janubda katta yozgi hujum boshladi. Kursk bilan Taganrog o`rtasidagi doirada 90 ta
to`la takomillashgan diviziya, 8- italyan va 3- rumin ar-miyalari to`plandi. Bu — ularga qarshi
turgan sovet qo`shinlari sonidan ikki baravar ortiq edi. Tank va samolyot soha-sidagi ustunlik
undan ham ko`p edi. Dushmanning 6 va 4-tank armiyalari, 5- rumin korpusidan iborat zarbdor
gruppirovkam eng yaqin yo`l bilan Volgaga yorib chiqish uchun Voronejga xujum boshladi,
ammo dushman shaharni batamom qo`lga ki-rita olmadi.
Iyulning o`rtalarida dushmanning zarbdor gruppirovkasi Chir daryosi marrasiga yorib chiqib,
Stalingradni xavf ostida qoldirdi.
Stalingradning qahramonona mudofaasi 12 iyulda Stalingrad fronti (qo`mondoni — general A. I.
Yeryomenko) tashkil qilindi. SHaharda mudofaa komiteti tuzilib, u aholini Stadrngradni himoya
qilishga chaqirdi. Partiya tashkiloti-ning rahbarligida shaharning 150 mingdan ortiq aholisi
mudofaa marralari, istehkomlar qurdi va tankka qarshi xandaq qazidi. Stalingrad zavodlarida
tank va kurol-yarog` ishlab chiqarish ko`paydi. Traktor zavodi konveyeridan har kuni 40 tadan
tank to`g`ri frontga jo`natilib turdi. Un minglab shahar aholisi xalq. lashkariga va qiruvchi
batalonlar-ga yozildi.
Sovet qo`shinlari hujum qilayotgan nemis-fashist qo`shin-lariga qarshi misli ko`rilmagan jasurlik
bilan jang qildi. Masalan, Kletskaya yonida to`rtta gvardiyachi: Belikov, Samoylov, Aleynikov
va Boloto 30 tankning atakasini qaytardi, shu bilan birga ular bu tanklardan 15 tasini tankka
qarshi otadigan ikki miltiqdan o`q uzib yondirdi va ishdan chiqardi. Yeki ikkinchi bir misolni
olaylik: Sovet o`qchi batalonla-ridan birining pozitsiyalariga 30 ta nemis tanki hujum qildi.
Batalonga madad berib turgan sovet tankining ekipaji nemis taiklariga qarshi jangga kirib,
ulardan yetti-tasini ishdan chiqardi, Leknn gitlerchilar sovet tankipi yondirib yubordi. Qahramon
tankchil-ar yonib turgan mashina bilan taran qildi, so`nggi daqiqalarda ular radio orqali bunday
dedilar: «Uchalamn! ham yarador bo`ldik. Yenyapmiz. Taran qilishga ketyapmiz. Stalingrad
uchun jon fido qilyap-miz. Uch olinglar! Volga bo`ni dashti Gitler armiyasining k.abriga
aylansin».
Uzining son jihatidai ustupligidan foydalanib, nemis-fashist qo`shinlari avgustda Doi daryosidan
kechib o`tdi. 1942 yil 23 avgustda katta talafotLar evaziga ular Stalingraddan shimoli-g`arbroqda
yorib o`tnb, Volgaga chiqdi. Shahar havodan qattiq bombardimop qilindi; nemis tanklari traktor
zavodi tomon yorib o`tdi Ammo dushmanning atakasini zavod ishchilari qaytardilar 4 sentyabrda
dushman vokzal rayonida shaharga yorib kirdi. Bir necha kundan keyin esa u markazi
pristan rayonida vo`lg`aga chiqdi. Shaharning o`zida janglar avj olib ketdi. V. I. CHuykovning
mislsiz shon-shuhrat kozongan 62- armiyasi, general M. S. SHumilovning 64- armiyasi
jangchilari, generallardan A. I. Rodimtsev, L. I. Gurtev va boshqalar qo`mondonligidagi shon-
shuhrat qozongan diviziya-larning jangchilari shaharni misli ko`rilmagan matonat va
qahramonlik bilan himoya qildilar.
Sovet Armiyasi jangchilari bilan birgalikda shahar za-vodlarining ishchilari ham jang qilib,
TSaritsinning 1918 yildagi qahramonona mudofaasi sharafini gikladilar.
Qahramon shahar mudofaasida Volga flotiliyasi muhim rolbn o`ynadi. Haddan tashqari og`ir
sharoitda, dushman ar-tilleriyasi va aviatsiyasin.ing to`xtovsiz o`ti ostida flotiliya kemalari o`n
minglab jangchilarni, ming tonnalab o`q-dori va oziq-ovqatlarni tashib o`tdi. Flotiliya kemalari
o`t ochib, Stalingrad himoyachilariiing janglariga madad berib turdi.
Janglar tobora q.attiqlashib bordi, nemis qo`mondonligi Stalingradga 36 ta diviziya, 2 mingtacha
samolyot, 1500 to`p to`p-ladi. Nemis aviatsiyasi yuz mingdan ortiq ataka qilib, shahar-ga 1
millioncha bomba tashladi. Tank hujumlari ketma-ket bo`lib turdi. Stalingrad ostonasidagi va
shahar ichidagi janglar vaqtida dushman o`ntacha diviziyadan iborat kuch bilan va tanklar
ishtirokida 4 marta umumiy ataka va kamrok. kuch bilan yuzdan ortiq ataka uyushtirdi. Biroq
bularning hammasi qaytarildi. Nemis qo`shinlari gruppirovkam qish ichi kuch to`plab, 1943
yilning bahrrida yana hujumga o`tish niyatida to`xtatib, mudofaaga o`tishga majbur bo`ldi. Shu
bilan o`ng 1033bir,ch vaqtda gitlerchilar qo`mondonligi Kavkazga hujum boshladi. Tank hujumi
va havo hujumi uchun juda qulay bo`lgan bepoyon Don va Kuban cho`llaridan foydalanib,
german qo`shinlari iyulning Oxirlarida Dondan kechib o`tib, Rostovni egalladi va Shimoliy
Kavkazga qarab intildi. Dushman asosiy Kavkaz tog`lari tizmasiga yetib bordi. Ammo sovet
qo`shinlarining qattiq qarshilik ko`rsatishi dushmanni mudofaaga o`tishga majbur qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |