Zaripova Matluba Qulfitdinovna

Innovatsion 
xulq
  –  bu  moslashuvchanlik  emas,  balki  individuallikni,  o‘z-o‘zini 

---

24 
 
faollashtirishni  maksimal  darajada  rivojlantirishdir.  Agar  kimdir  o‘zining 
qadriyatlari  va  ideallarining  bir  qismidan  voz  kechgan,  o‘zining  axloqiy  va 
intellektual  yaxlitligini  buzgan,  baxtsizga  aylangan,  erkini  yo‘qotgan  paytda 
o‘qituvchi  fikran  uning  ongiga  kira  olishi  kerak.  Jamiyatda  insonni  o‘z 
innovatsion faoliyatini to‘xtatishga majbur qiladigan maxsus usullar “mavjud”. 
O‘qituvchi  uchun  uning  innovatsion  faoliyatini  amalga  oshirishga  to‘sqinlik 
qiladigan  psixologik  to‘siqlarni  his  etish,  boshdan  kechirish  va  ulardan  xalos 
bo‘lish  juda  foydalidir.  Pedagog  xulqi  va  ichki  dunyosining  bir  qolipga  solib 
qo‘yilishi  natijasida  uning  faoliyatida  faqat  buyurilgan  ko‘rsatmalardan 
foydalanish ustun bo‘lib boradi. Uning ongida pedagogik faoliyatning ko‘p sonli 
turli-tuman  tayyor  namunalari  to‘planib  boradi.  Bu  esa  o‘zining  ijodkorlik 
darajasini  pasaytirish  orqali  o‘qituvchining  pedagogik  jamiyatga  qo‘shilib 
ketishiga olib keladi.  
O‘qituvchini innovatsion faoliyatga maqsadga yo‘naltirilgan tayyorlash– 
bu yaxlit, bir butun jarayon. U ikki o‘zaro bog‘liq va bir-biridan kelib chiquvchi 
davrlardan  tashkil  topgan:  oliy  ta’lim  muassasasida  o‘qitish  va  tarbiyalash, 
shuningdek,  maxsus  muassasalarda  o‘qish  va  maktabdagi  amaliy  pedagogik 
faoliyatning  o‘zaro  almashib  kelishi  asosida  tashkil  qilingan  OTMdan  keyingi 
ta’lim.  Qayd  etib  o‘tilgan  davrlarning  o‘qituvchi  shaxsini  bosqichma-bosqich 
rivojlantirib  borishning  yaxlit  jarayoniga  birlashtirilishi  –  uni  innovatsion 
faoliyatga  kiritishning  asosidir.  Ammo  bizning  tadqiqotimiz  uchun  bu 
davrlarning  birinchisi  muhimroq,  chunki  bo‘lajak  o‘qituvchining  kasbiy 
shakllanish jarayoni innovatsion faoliyat tuzilmasini modellashtirgan holda oliy 
ta’lim  muassasasida  o‘qitish  shart-sharoitida  muvaffaqiyatli  va  to‘laqonli 
kechadi.  
Bo‘lajak  o‘qituvchini  innovatsion  faoliyatga  tayyorlash  tamoyilini 
yaratishda  o‘qituvchi  shaxsini  shakllantirishning  bir  butun  jarayonining 
yaratilishi va faoliyat olib borishini ta’minlovchi tizimli, refleksiv-tashabbuskor, 

---

25 
 
individual-ijodiy yondashuvlar asos qilib olinadi [38]. 
▪  tizimli  yondashuv  jihatdan  –  pedagogik  ta’limning  barcha  bo‘g‘inlari 
innovatsion  faoliyatning  barcha  komponentlarini  ularning  yaxlitligida  yuzaga 
chiqishini maksimal darajada rag‘batlantirishi kerak. 
▪  refleks-tashabbuskor  yondashuvni  amalga  oshirish  o‘qituvchining  o‘z 
faoliyatiga  nisbatan,  faoliyatning  o‘quvchi  shaxsini  rivojlantirish  borasidagi 
samaradorligini tanqidiy tahlil etish, mulohaza qilish va uni baholash maqsadida 
faoliyat sub’ekti sifatida o‘ziga nisbatan ham faol tadqiqot mavqeiga chiqa olish 
qobiliyatini rivojlantirishni nazarda tutadi.  
▪ individual-ijodiy yondashuv bo‘lajak o‘qituvchida ijodiy individuallikni 
aniqlash va shakllantirish, unda innovatsion ongni rivojlantirishni ta’minlovchi 
faoliyatning takrorlanmas texnologiyasini shaxsiy darajaga olib chiqadi. 
Uzluksiz  ta’lim  tizimida  kasbiy-tadqiqot  va  kasbiy-pedagogik  jihatlar 
aniq ajralib turadi. Nafaqat pedagogik izlanishning predmetli mazmunini, balki 
o‘qituvchining  innovatsion  faoliyatda  ishtiroki  shaklini  ham  qaytadan  yaratish 
imkonini beruvchi kasbiy-pedagogik jihat markaziy o‘rinda turadi.  
V.A.  Slastenin  tadqiqotlariga  ko‘ra,  bo‘lajak  o‘qituvchini  innovatsion 
faoliyatga tayyorlash ketma-ketligi quyidagi bosqichlardan iborat: 
•  Birinchi  bosqich  –  bo‘lajak    o‘qituvchining  ijodiy  individualligini 
rivojlantirish, talabalarda ijodiy pedagogik masalalarni aniqlash, ifodalash, tahlil 
qilish  va  hal  qilish  qobiliyatini  shakllantirish,  shuningdek,  ijodiy  izlanishning 
umumiy texnologiyasini rivojlantirish: ilgari egallangan bilim va ko‘nikmalarni 
yangi  vaziyatga  mustaqil  olib  o‘ta  olish,  tanish  vaziyatdagi  muammoni,  yangi 
funksiya ob’ektini ko‘ra olish, ob’ekt tuzilmasini aniqlay olish, muqobil yechim 
yoki  uning  usulini  ko‘ra  bilish,  ilgari  egallangan  faoliyat  usullarini  vujudga 
kelgan muammo yechishda qo‘llay olish, tanqidiy tafakkurni rivojlantirish. 
•  Ikkinchi  bosqich  –  ilmiy  anglash,  pedagogik  tadqiqot,  innovatsion 
pedagogikaga  kirish  uslubiyati  asoslarini  egallash.  Talabalar  innovatsion 

---

26 
 
pedagogika  vujudga  kelishining  ijtimoiy  va  ilmiy  sabablari,  uning  asosiy 
tushunchalari 
bilan 
tanishishadi, 
maktabni 
tashkil 
etishga 
muqobil 
yondashuvlarni  ijodiy  izohlashga  harakat  qilishadi,  muqobil  maktablarni 
rivojlantirishning  asosiy  manbalarini  o‘rganishadi,  innovatsion  o‘quv 
muassasalarining turli tiplari bilan tanishishadi va hokazo. 
•  Uchinchi  bosqich –  innovatsion  faoliyat  texnologiyasini  o‘zlashtirish. 
Bshlajak  o‘qituvchilar  maktabdagi  sinov  ishlari  bosqichlarining  mualliflik 
dasturlarini  tuzish uslubiyati  bilan  tanishishadi,  mualliflik  dasturlarini  tuzishda 
ishtirok etishadi, yangilikni tahlil qiladi va uning keyingi rivojlanishini, uni joriy 
qilishdagi qiyinchiliklarni bashorat qiladi. 
•  To‘rtinchi  bosqich  –  yangilikni  pedagogik  jarayonga  joriy  qilish 
bo‘yicha sinov maydonidagi amaliy ishlar, tuzatishlar kiritish, sinov natijalarini 
kuzatib borish, kasbiy faoliyatni mustaqil tahlil qilish. Bu bosqichda yangilikka 
nisbatan  qarashlari  va  ko‘rsatmalari  tizimi  sifatida  o‘qituvchining  innovatsion 
munosabati shakllanadi [38]. 
Sanab o‘tilgan bosqichlardan ko‘rinib turibdiki, bo‘lajak o‘qituvchilarni 
tayyorlashda  asosiy  e’tibor  ularning  ilmiy-pedagogik  ongini  shakllantirishga 
qaratiladi. O‘qituvchining bevosita maktab ishchisi sifatidagi funksiyasi va olim 
sifatidagi  funksiyasini  (bu  o‘qituvchiga  og‘riqli  nuqtalarni  topish,  g‘oya  taklif 
qilish, bunday o‘zgartirishlar oqibatlarini uzoq muddatli bashorati asosida ularni 
o‘zgartirib borish uslubiyatini ishlab chiqish imkoniyatini beradi) birgalikda olib 
borishning  zaruriyati  haqidagi  fikrlar  V.I.  Suxomlinskiy  tomonidan  ham  aytib 
o‘tilgan:: «Agar siz pedagogik mehnat o‘qituvchiga quvonch olib kelishini, har 
kungi  dars  berishlar  bir  qolipdagi  zerikarli  ishga  aylanib  qolmasligini 
xohlasangiz,  har  bir  o‘qituvchini  baxtli  tadqiqot  yo‘lagiga  boshlang.  O‘zini 
tadqiqotchi  sifatida  his  qilgan  o‘qituvchi  pedagogik  mehnatning  ustasiga 
aylanadi [49]. 
S.M.  Shalyutinning  qayd  qilishicha,  «inson  quyidagi  sharoitlarda ijodiy 

---

27 
 
izlanishlarga  murojaat  qiladi:  a)  masalani  hal  etish  algoritmi  mavjud  emas;  b) 
masalani  hal  etish  algoritmi  mavjud bo‘lsa-da,  lekin  noma’lum  (yoki  umuman 
nomalum,  yoki ushbu shaxs uchun noma’lum); v) algoritm ma’lum, lekin juda 
murakkab,  masalaning  individual  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  uni  yechish 
yo‘lini  qisqartirishga  umid  qilish  mumkin»(56,B–9).  O‘qituvchi  innovatsion 
faoliyatining  o‘ziga  xosligi  shundaki,  pedagoglarga  o‘rgatiladigan  usullar  va 
uslublar  to‘plami  mavjud  bo‘lsa-da,  bu  faoliyatni  to‘liq  algoritmlash  deyarli 
mumkin  emas.  Ba’zi  uslublar  boshlangan  innovatsion  jarayonni  to‘xtatishga 
xizmat qiladi. Ularning ichida eng keng tarqalganlari quyidagilar hisoblanadi:  
• «konkretlashtiruvchi hujjatlar uslubi» - eng asosiysi yangilik, mazmun 
hajmining tarqalib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik; 
• «qismlab joriy qilish uslubi» - faqat bir unsurni olib kirish; 
• «amaliy sinov uslubi» - sun’iy ravishda sinov tarzida ushlab turish; 
•  «hisobotli  joriy  qilish  uslubi»  -  haqiqatdagi  joriy  qilishni  aniq  ifoda 
etmaslik; 
•  «parallel  joriy  qilish  uslubi»  -  yangilikning  eskisi  bilan  birgalikda 
amalda  bo‘lishi.  Ko‘p  unsurlar  yangilari  bilan  almashtirilmaydi,  birgalikda 
amalda bo‘ladi.  
Bo‘lajak o‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash jarayoni ma’lum 
darajada boshqariluvchi jarayon bo‘lishi mumkin, agar bir qator maxsus tashkil 
etilgan shartlarni qanoatlantirsa:  
-
 
ko‘p  bo‘g‘inli  pedagogik  ta’limning  barcha  bosqichlarining 
doimiyligi; 
-
 
oliy  ta’lim  muassasasidagi  ta’limning  o‘qituvchini  innovatsion 
faoliyatga tayyorlashning umumlashtirilgan modeliga yo‘naltirilishi; 
-
 
bo‘lajak  o‘qituvchining  ushbu  faoliyatga  tayyorligini  psixologik 
tashhizlash; 
-
 
talabalarda ijodiy faollik va pedagogik innovatsiyalarga motivatsiyali 

---

28 
 
yaxlit munosabatini shakllantirish; 
-
 
bo‘lajak  o‘qituvchining  metodologik,  maxsus,  umumpedagogik, 
psixologik va metodik tayyorgarligining o‘zaro bog‘liqligi;  
-
 
bosqichlararo  va  fanlararo  o‘zaro  ta’sirning  amalga  oshirilishi, 
bilimlarni innovatikaning umumiy muammolari oqimida integratsiyalashuvi; 
-
 
bo‘lajak o‘qituvchilarda innovatika madaniyatini, yangilikni his eta 
olishni shakllantirish; 
-
 
pedagogik  amaliyotning  tizim  tashkil  qiluvchi  funksiyalarini  uning 
tadqiqiy tayyorgarligi bilan yaxlitlikda ta’minlash; 
-
 
bo‘lajak  o‘qituvchining  innovatsion  faoliyatni  o‘zlashtirish 
dinamikasini o‘rganish va mezonli baholash [38]. 
-
 
Bu shartlar bir tomondan, oliy ta’lim muassasasidagi ta’limi tizimi, 
ikkinchi  tomondan,  pedagogika  OTM  professor-o‘qituvchilari  tarkibining 
bevosita 
talabalar 
ishtirokidagi 
rejali 
ilmiy-tadqiqot 
ishlari 
bilan 
qanoatlantiriladi.[38]. 
  
Bo‘lajak  o‘qituvchilarni  tayyorlash  tuzilmasidagi  zaruriy  komponent 
ularning  innovatsion  faoliyatni  amalga  oshirishga  kasbiy  tayyorgarligi 
hisoblanib,  u  o‘ziga  xos  mezonlar  bilan  aniqlanadi.  Pedagogning  har  qanday 
kasbiy  tayyorgarligini,  shu  jumladan,  innovatsion  faoliyatga  tayyorgarligini 
quyidagi ramziy formula bilan ifodalash mumkin: