Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

4.3.  Boshqaruv texnologiyalari
Iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida  qoMlaniladigan  zamo­
naviy  menejment  texnologiyalari  ma’muriy  rejalashtirilgan  iqti- 
sodda  qoMlanilgan  texnologiyalardan  farq  qiladi.  Masalan,  xodim­
ni  boshqarish  avvalgi  kadrlar  bilan  ishlash  tushunchasidan  farq 
qiladi.  Bundan  tashqari,  korxonani  boshqarishda  bir  qancha  yangi 
texnologiyalami,  ayniqsa  bozor munosabatlari  va  raqobat  bilan  ta­
lab  etilgan  texnologiyalami  rivojlantirish  zaruriyati  vujudga  keldi. 
Ularga  moliyaviy  menejment,  strategik  menejment,  marketing,  in­
novatsion menejment,  logistika kiradi.
61

---

Korxona  faoliyatining  maxsus  sohalarini  boshqarish  texnolo- 
giyalaridan tashqari tizim sifatidagi butun tashkilotni boshqarishning 
konseptual  texnologiyasi  ham  mavjuddir.  U  odamlar,  moddiy, 
moliyaviy vaaxborotresurslariningo‘zarota’sirini, hamda sotuvchilar 
va iste’m olchilar  bozorida boshqa tizimlar bilan o ‘zaro ta’sirini  o ‘z 
ichiga oladi. Bunday texnologiyalarning uch turini  ajratish mumkin:
1.  M a’m uriy  texnologiya.  2.  Vakolatlarni  taqsimlash  va  moliyaviy 
mustaqillikka asoslangan  boshqarish  texnologiyalari.  3.  Birinchi  va 
ikkinchi  yondashuvni  birlashtiradigan  korxonani  boshqarishning 
aralash texnologiyasi.
Boshqaruv  obyekti  nuqtai  nazaridan  menejment  avvalo 
raqobatbardosh  strategiyani  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish, 
tejamli  o ‘zgaruvchan  tashkiliy  strukturani  va  korxonani  boshqarish 
texnologiyasinishakllantirish,korxonaningmuhimfaoliyat sohalarini 
boshqarish  uchun  javob  beradigan  mutaxassislar  komandasini 
tanlash  qobiliyati  bilan  xarakterlanadi.  Bundan  tashqari,  korxona 
faoliyatining alohida sohalarini boshqarish ham ajratiladi —  maxsus 
yoki  obyektli  menejment.  Bunda konkret soha borasida ega boMgan 
kasbiy  bilim  bilan jam oa  ishini  tashkil  qilish  borasidagi  menejerlik 
qobiliyatlarining  birgalikda  olib  borilishi  katta  rol  o'ynaydi. 
Menejmentning  asosiy vazifalaridan  biri  natijaga  ega boMish,  y a’ni 
rahbar  nafaqat  o‘zi  ishlashi,  balki  ko‘proq  boshqalarning  ishini 
tashkil  qilishi  kerak.  Buni  qanday amalga oshirish  mumkin?  Ushbu 
savol  o ‘z dolzarbligini  hech qachon y o ‘qotmaydi.
Qo‘yilgan 
masalalarni 
yechish 
uchun 
menejmentda 
qoMlaniladigan  ishlovchilarga  ta’sir  ko‘rsatishning  bir  qancha 
instrumentlari  mavjud.  Ko‘pincha  menejmentda  personalga  ta’sir 
ko‘rsatish uchun ishlovchining egallab turgan lavozimi, bajariladigan 
ish  turi,  o ‘mashib  qolgan  boshqarish  an’analarini  hisobga  oladigan 
bir  qancha  instrumentlaming  birligi  qoMlaniladi.  Menejmentning 
ba’zi  bir texnologiyalarini keltiramiz.
Boshqaruv  texnologiyasi
  —  samarali  boshqaruv  ta’sirini 
o ‘tkazish  san’ati,  tadbirlar  tizimi  va  uslublardir.  Unga  axborotlar- 
ni  to ‘plash  va  qayta  ishlash  yoMlari,  ishlovchilarga  samarali  ta’sir
62

---

o ‘tkazish  vositalari,  boshqarish tam oyillarini  belgilash,  nazorat tizi- 
mini  ishlab chiqish va jo riy  qilish kiradi.  B oshqaruv texnologiyalari 
obyekti  bo ‘lib  inson,  tashkilot,  jam iy at  hisoblanadi.  Tashkilotning 
xususiyatlaridan kelib chiqib m aqsadlar b o ‘yicha, natijalar bo‘yicha, 
ehtiyojlar va qiziqishlar asosida, tekshirishlar v a farm oyishlar orqa­
li, personal faoliyatini  faollashtirish asosida boshqarish qoMlaniladi. 
Ularning  har  birining  qanday  vaziyatlarda  qoMlanilishini  alohida 
ко ‘rib chiqamiz:
1.  M aqsadlar  b o ‘yicha  boshqarish  boM inm alam ing  barcha 
maqsadlari  ham  asoslanm agan  holatda;  m aqsadlarni  shakllantirish 
uslubi  boMmaganda;  maqsad  va  vazifalarni  am alga  oshirishning 
hujjatlashtirilgan  tahlili  b o ‘lmaganda;  ishchi  m ajlislar  tayyorgar- 
liksiz  o ‘tkaziladiganda,  maqsadlar  va  v azifalar  bir  necha  bor  al- 
m ashtiriladigan holatlarda qoMlaniladi.  M aqsadlar b o ‘yicha boshqa­
rish  texnologiyasi  —   yangi  holatlam i  bashoratlash  (prognozlash) 
bo‘yicha boshqarishdir.  Uning asosida ham  tash k ilot uchun, ham har 
bir xodim  uchun tuziladigan biznes-reja turadi.
2.  N atijalar  b o ‘yicha  boshqarish:  aksariyat  ishlovchilar  uchun 
ish  ularning  ish  joy lari  bilan  chegaralanadi;  m ehnat  natijalariga 
qiziqish  va  rag ‘batlantirish  y o‘q,  yom on  sotuv  bilan  bogMiq 
siyosat.  Natijalar  b o ‘yicha  boshqarish  texnologiyasi  oldingi  qaror 
bo‘yicha  natija  olingandan  keyingina  boshqarish  qarorlarini  qabul 
qilishga  asoslanadi.  Buning  uchun  m axsus  tashkiliy  va  funksional 
tayyorgarlikko‘rilad i— yangi boM inm atarkibida tahlil etuvchi guruh 
tuziladi.  Uning  tarkibiga  psixologiya  va  sotsiologiya,  m arketing, 
iqtisod  sohalari  b o ‘yicha  m utaxassislar  kiritiladi,  bu  guruh  uchun 
boshqarishning m atritsali  strukturasi tuziladi.
3.  Ehtiyojlar  va  m anfaatlarni  hisobga  olish  asosida  boshqarish: 
ishlovchilarning  yuqori  qo‘nimsizligi,  k atta  travm atizm ,  q o ‘1 
ostidagilar tom onidan qarshi harakatlar._
4.  M axsus  vaziyatlardagi  boshqarish:  yuqori  m alakali  ishlovchi­
larning  ketishi,  boshqarish  apparatining  haddan  tashqari  kengligi, 
zam onaviy jih o z va orgtexnika.
5.  Faoliyatni  aktivlashtirish  asosidagi  boshqarish:  ishlovchilar
63

---

tashabbussiz,  m oddiy  rag ‘batlantirishga  katta  e ’tibor, 
ishlab 
chiqarishdagi  nizolar, tashkilotda yoshlam ing kamligi.
6. 
Tizimli  tekshiruvlar  va  farm oyishlar  asosidagi  boshqarish: 
ishlovchilar va b o ‘linm alar faoliyatini  m uvofiqlashtirishning yetarli 
bo‘lmaganligi, 
buyruqlarni  bajarishda  tezkorlikning  y o ‘qligi, 
operativ  nazoratning y o ‘qligi.  Doimiy tekshirishlar va  farm oyishlar 
orqali  boshqarish  texnologiyasi  q o ‘l  ostidagilar  ishini  qattiq 
rejalashtirishga  asoslanadi.  Katta  b o'lm agan   tashkilotlar  uchun 
k o ‘proq  sam arali.
1.  Funksiya nima? Boshqarish funksiyasi deganda nimani  tushunasiz?
2. Boshqarish  funksiyalari qanday turkumlanadi?
3. Menejmentdagi tizimli va kompleks yondashuvni qanday tushunasiz?
4. Boshqaruvning qanday uslublari mavjud? Ulaming bir-biridan farqi.
5. Boshqaruvning asosiy  instrumentlari tavsifini  bering.
6. Ishlovchilarga ta’sir ko‘rsatishning qanday  instrumentlari mavjud?
7.  Boshqaruv  texnologiyalari  nima  va  ularni  menejmentda  qanday 
qo‘llash mumkin?
8.  Maqsadlar  bo‘yicha  boshqarish  va  natijalar  bo‘yicha  boshqarish 
texnologiyalari  o'rtasidagi farq  nimada?