Tilshunoslik nazariyasi
dan ma’ruzalar to’plami
Saloxiddin SUYUNBOYEV
Fikr-mulohazalar uchun:
+99899 700 42 97 Sahifa | 23
mumkin. Har bir tilda o‘z qatlam so‘zlari bilan bir qatorda o‘zlashgan qatlam
so‘zlari ham uchraydiki, bu tilning mavqeyi, ijtimoiy-tarixiy jarayon, xalqlar va
tillar o‘rtasidagi turli munosabatlar ta’siri bilan izohlanadi. Lug‘at qatlamining
ma’lum qismi sheva so‘zlaridan iborat. Sheva so‘zlari asosiy aloqa-munosabat
vositasi sifatida xizmat qiladi. Sheva so‘zlarining adabiy til lug‘atini boyitishda
alohida o‘rni bor. Tilning lug‘at tarkibi iste’mol darajasi nuqtayi nazaridan ham
turlichadir. Bu jihatdan faol va kam ishlatiladigan so‘zlar farqlanadi. Tilning
lug‘at boyligini oshiruvchi asosiy manba so‘z yasalishi, shevalardan so‘z olish,
so‘zning ma’no taraqqiyotidagi o‘zgarishlar va ma’no ko‘chirishlar hisoblanadi.
Grammatik sath
Har bir tilning grammatik sathi so‘zlarning grammatik shakli, so‘z birikmalari va
gaplardan tashkil topadi. Tilning boshqa sathlari kabi grammatikaning ham o‘z
birliklari bor. Eng kichik grammatik birlik morfema bo‘lib, morfemalardan
so‘zlar yasaladi, so‘zlar esa o‘z navbatida so‘z birikmalari va gaplar qurilishida
qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va mustaqil birligidir. Gapdan katta
birliklar ham mavjud: murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn.
Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor.
Birinchidan, tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi , tuslanish va
turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning turlari tarixiy
taraqqiyotining mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi.
Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan, arava,
maktab, tosh, bola kabi so‘zlarning o‘z leksik ma’nosi bor, ammo, grammatik
nuqtayi nazardan bu so‘zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini
tashkil qiladi. Bu so‘zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik ma’nosi
umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis
o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning grammatik shakllarini
tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini o‘rganadi. Bunda gap
asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi.
Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib birikib, tizim sifatida
bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi sathlar o‘zaro mutanosib
holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi bog‘liqlik tilning umumiy qoyidalari
va qonuniyatlariga asoslangan.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Sistema nima?
Do'stlaringiz bilan baham: |