Zoologiya uzb 2017. indd

Tut iðak qurti.
 Odamlar qadimdan hasharotlarning hayoti bilan 
tanish bo‘lganlar. Ularni, ayniqsa, kapalak qurtlarining pilla o‘rashi 
qiziqtirgan. Tut iðak qurti eng qadimgi xonakilashtirilgan hasharot 
hisoblanadi. Uning asl vatani Himolay bo‘lib, bundan 5 000 yil 
ilgari xitoyliklar boqa boshlashgan. Hozir iðak qurti Yaponiya, Xi-
toy, Braziliya, O‘rta Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Yevropa 
va Kavkazda boqiladi.
Iðak qurti kapalagining uzunligi 4–6 sm, qanotlari oqish tus-
da (50-rasm). Kapalak xonakilashtirish tufayli uchish qobiliyati-
ni yo‘qotgan. Erkak kapalaklar urg‘ochilariga nisbatan xiðcharoq, 
mo‘ylovlari patsimon va uzun bo‘ladi. Kapalaklar oziqlanmaydi, 
urug‘lanib tu 
xum qo‘ygandan keyin halok bo‘ladi. Qurtning iðak 
suyuqligi ajratuv 
chi so‘lak bezlari juda kuchli rivojlangan bo‘lib, 
7.3. Hasharotlar sinfi

---

87
tana bo‘shlig‘ini to‘ldirib turadi. Bu bezlar ishlab chiqargan suyuq-
lik havoda qotganida 1 000 – 1 500 m ið hosil bo‘ladi. Qurt ana 
shu iðlardan pilla o‘raydi va uning ichida g‘umbakka aylanadi. Qurt 
faqat tut bargi bilan oziqlanganligi sababli tut iðak qurti deb ataladi.
Iðakchilik.
 Iðakchilik, ya’ni pillachilik xalq xo‘jaligi tarmog‘i 
bo‘lib, tut iðak qurti boqish va uni qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. 
Iðak qurti maxsus pillaxonalarda qurilgan so‘kchaklarda boqiladi. 
Qurtlik davri 20–24 kun davom etadi. Shu davr mobaynida qurt 
to‘rt marta tullab, beshinchi yoshga o‘tadi. Bu yoshda uning uzun-
ligi 8–9 sm ga yetadi. Tullayotgan qurtlar oziqlanishdan va hara-
katdan to‘xtaydi. Bu davr «uyqu davri» deb ataladi.
Qurtlar g‘umbakka aylanishi uchun so‘kchaklarga qurigan may-
da shoxlar tashlanadi. Qurtlar shoxlarning ustiga chiqib, uch kun 
davomida tanasi atrofiga pilla o‘raydi va g‘umbakka aylanadi. Pil-
lalar yig‘ib olinib, iðak olish uchun yigiruv fabrikalariga jo‘natila-
di. Fabrikada pilla ichidagi g‘umbak issiq suv yoki bug‘ ta’sirida 
o‘ldiriladi; pilladan esa ið yigiriladi. 1 kg pilladan 90 g yengil va 
pishiq tabiiy iðak olinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Iðakchilik instituti olimlari tomonidan 
iðak qurtining oq pilla beradigan sermahsul zotlari, tut daraxti 
ning 
mo‘l hamda to‘yimli barg beradigan navlari yaratilgan.
1. Kapalaklar qanday tuzilgan?
2. Kapalaklar qurti qanday tuzilgan?
3. Karam kapalagi qanday rivojlanadi?
4. Tut iðak qurti qanday tuzilgan?
5. Tut iðak qurti qanday boqiladi?
6. Ipak qurti qanday qilib pilla o‘raydi?
1. Kapalaklar qurtlari...
a) o‘simlik va hayvonlar to‘qimalari bilan oziqlanadi;
b) gul nektari bilan oziqlanadi;
d) qorin bo‘limida 5 juft soxta oyoqlari bo‘ladi.
24-§. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: tangachaqanotlilar turkumi