Ecologiya MurodovSh lot doc

4.3 Quyosh – biosfera energiyasining asosiy manbai

. Yer 

yuzasiga  asosiy  energiya  miqdori  Quyoshdan  tushadi. 

Energiyaning  boshqa  manbalar  (Yerning  ichki  issiqligi,  kosmik 

nurlar) hissasini unga taqqoslaganda juda kam. 

Yerning  bir  birlik  yuzasiga  tushadigan  Quyosh  energiyasi 

vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lganligi sababli, Quyosh doimiysi deb 

ataladi.  Kosmik  kuzatish  ma‘lumotlariga  ko’ra,  quyosh  doimiysi 

1,36·10

3

  vt/m

2

  ga  teng.  Lekin  bu  yerda  quyosh  aktivligining 

 

 

4.1-rasm. Ozuqa zanjiridagi energiya oqimi. 

 

4.11.  Ekologik  piramidalar

.  Yuqorida  qayd  etilgan 

mahsuldorlik  xususiyati    bo’yicha,  har  xil  trofik  sathlarning 

biomassa  nisbati  va  unda  to’plangan  energiyasiga    qarab,  grafikda 

piramida  ko’rinishida  tasvirlash  qabul  qilingan.  Birinchi  bunday 

piramidani Ch. Elton ko’rgan. U Ch. Elton piramidasi deb yuritilib, 

biomassa (energiya) qisqarishini yaqqol tasvirlaydi. 

Umuman  ekologik  piramida  deganda,  ularning  massa  yoki 

energiya 

ko’rinishida 

ifodalangan 

ekotizim 

redutsentlari, 

konsumentlari, produtsentlari munosabati tushuniladi. (4.2 sxema). 

Ba‘zi  suvli  ekotizimlar  (M:  dengiz  va  okeanlarning  pelogik 

qismi) 

produtsentlarning 

yuqori 

mahsuldorligi 

tufayli, 

konsumentlar trofik sathi faol rivojlanib, ular massasi produtsentlar 

massasidan oshishi mumkin; redutsentlar esa ba‘zan umuman  yo’q 

bo’ladi,  chunki  o’lik  qoldiqlar  suvning  chuqur  joylariga  tushib 

ketadi. Tuproq qatlamida esa redutsentlar maksimal biomassaga ega 

bo’ladi,  ya‘ni  piramida  hosil  bo’ladi.  Biomassa  piramidasiga 

nisbatan to’plangan energiya piramidalari klassik ko’rinishiga ega. 

 

57 

64 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

davriyligi ko’p bosqichli tavsifga ega ekanligini hisobga olish kerak. Har 

bir  sekundda  Quyoshdan  3,38·10

26

  vt  bo’lgan  energiya  tarqaladi.  Bu 

qiymat  Quyoshning  yorug’ligi  deb  ataladai.  Yorug’likni    yer  yuzasi 

maydoniga  nisbati,  oqim  qalinligi  yoki  Quyosh  yorqinligini  anglatib 

6,29·10

7

  vt/m

2

  qiymatiga  teng  bo’ladi.  Quyoshdan  har  sekundda 

chiqarilayotgan energiya bir soat mobaynida 2,5 mln. km

2

 muzni eritish 

va  qaynash  darajasiga  yetkazishi,  ya‘ni  yer  atrofidagi  1000  km 

qalinlikdagi muz qatlamini eritishi mumkin.  

4.1-jadval.