Ecologiya MurodovSh lot doc

6.6  Ekotizim  barqarorligi

.    Ekotizim  barqarorligi  oldin 

aytib o’tilganidek, statik emas dinamik bo’lib, gomeostoz hodisasi 

bilan  tavsiflanadi.  Dinamik  barqarorlikning  (yoki  unga 

intilishning) 

ekotizimda 

mavjudligi, 

uning 

faoliyat 

ko’rsatayotganligiga asos bo’ladi. 

Lekin boshqa tomondan ekotizimning dinamikligi – uning 

o’zgaruvchanligidir.  Bizni  bu  holatda,  harakat  shakli  (o’zgarishi) 

mavjudlik  vaqtining  tavsifi  qiziqtiradi.  Ekotizimni  ajratib 

ko’rsatuvchi  haqiqiy  ko’rsatkichlaridan  biri,  uning  vaqt  bo’yicha 

qatlamlarida hayot paydo bo’lgan va rivojlangan bo’lishi mumkin. 

Quruqlikda  hayotning  paydo  bo’lishi  yuqori  paleozoy  o’rtalarida 

ro’y bergan (400-500 mln. yil avval).  

Yer  Quyosh  nurlanishidan  tashqari,  galaktik  fazodan 

keladigan kosmik nurlanishga ham duchor bo’ladi. Birinchi marta 

V.Gyoss  tomonidan    1912  yilda  aniqlangan  kosmik  nurlanishdan 

tashkil  topgan  zarrachalar  (proton,  alfa-zarrachalar  va  boshq.) 

ulkan  energiyasiga  ega  bo’lib,  bir  necha  marta  quyosh 

energiyasining  kosmik  nurlanishidan    (109  ev)  va  yerdagi 

zarrachalarni  tezlashtirgich  (1012  eV)  energiyasidan  ortiq  bo’lib; 

metagalaktik  nurlanishning  maksimal  energiyasi  1021  eV  gacha 

yetadi.  Biroq  Yer,  Quyoshdan    umumiy  galaktik  kosmik 

galaktikadagi  nurlanishga  taqqoslaganda  1020  marta  ko’proq 

energiya oladi. 

Bundan  tashqari,  quyosh  faolligi  davrining  o’zgarishi 

xususan,  qisqa  to’lqinli  nurlanish  oqimining  kuchayishiga  ta‘sir 

etadi.  Shunday  qilib,    quyosh  faolligi  vaqtida  8  A

0

  dan  qisqa 

to’lqinlarni 600 marta, 44-60 A

0

 to’lqinlarning  esa faqat 7 marta 

(Semenenko, 1983) oshishi kuzatiladi. Xromosferali charaqlashda 

quyoshning  kosmik  nurlanishi    galaktik  kosmik  nurlanish 

oqimidan yuz martalab oshib ketadi. 

Shularga  bog’liq  holda,  V.F.Barabanov  (1985)  Yerning 

uzoq  gelogik  o’tmishida  ana  shunday  charaqlab  ketishi 

planetaning  organik  hayoti  tuzilishida  chuqur  o’zgarishlarga  olib 

keladi,  bitta  hayot  shakli  boshqasiga  almashtiriladi  deb 

ta‘kidlagan.  Masalan,  o’rtacha  kembriy  arxeotsitning  to’satdan 

sirli  qirilib  ketish  hodisasi  va  ularning  o’rniga  trilobitlarning 

paydo bo’lishi; keyinchalik quyi silurda trilobit va graptolitlarning 

qirilib  ketishi  va  shu  bilan  birgalikda  birinchi  baliqlarning  paydo 

bo’lishi;  quyi  devonda  trilobitlarning  butunlay  qirilib  ketishi  va 

goniatitlarning  taraqqiy  etishi;    quyi    permda  amfibiyalarning 

so’nishi  va  ularning 

¢

rniga  kelgan  reptiliyning  taraqqiy  etishi  va 

boshqa hodisalar. 

Zamonaviy genetika kuchli radiatsiya oqibatida  turlarning 

tezkor  o’zgarishiga  sabab  bo’ladi  degan  bir  xil  mazmundagi 

xulosaga  keldi.  N.P.Dubinin  fikri  bo’yicha  (Populyatsiya 

evolyutsiyasi  va  radiatsiyasi,  1966),  bu  holatda  radiouglerod  C

14

 

alohida  ahamiyatga  ega  bo’lib,  yarim  parchalanish  davrida 

91 

110 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

   barqarorligidir, 

barqaror 

bo’lmagan 

harakat 

shakllari 

(o’zgarishlar) paydo bo’lsa juda tez yemiriladi. 

Shunday  qilib,  qarama-qarshilik.  Tizim  statikada  ham 

tizimdir, lekin bunday tizim faoliyat ko’rsatmaydi. Faqat dinamik 

tizim  faoliyat  ko’rsatishi  mumkin  bo’lib,  Yerning  har  qanday 

ekotizimi bunga kiradi. Biroq, haqiqiy hudud sifatida bunday tizim 

uzoq vaqt mavjud bo’lgandagina, ya‘ni qandaydir vaqtning makro 

bo’limida barqaror bo’lsa ajratilishi mumkin. 

R.Levontin  (Lewontin,  1969)  ekotizimning  har  xil 

ta‘sirlarga  qarshilik  ko’rsatish  xususiyatini  lokal  va  global 

barqarorlik  atamalari  bilan  tavsiflashni  taklif  qildi.  Bu  hodisa 

sharikli  modelda  (6.2.rasm)  ko’rsatilib, u  ekotizim  (populyatsiya, 

jamoa)ni namoyon etadi.