6.1-rasm. Materiyaning tarkibiy tuzilishida ekotizimlar
holati
Xuddi shunday ekologiyada ekoton, ekotop yoki jamoalar
oralig’idagi o’tish mintaqasi bo’lib hisoblanadi. (Masalan:
dengizdagi yumshoq va qattiq gruntlar orasidagi
chiziq
).
Ekotonlar jamoasiga himoyalanuvchi jamoa turlarining katta
(akvatoriya yuzasi, daryo va botqoqlik) funktsiyasi hisoblanadi.
Shubhasiz, Yer iqlimiga ancha o’zgaruvchan kosmik
omillar, Quyosh yorug’ligi, Yer o’qi qiyaligi, Yer orbitasi shakli
va Yerning aylanish tezligi ta‘sir etadi va ta‘sir etish davom
etmoqda. Iqlimning «Yerdagi» omillari uning tashqi po’sti
(atmosfera va gidrosfera) asosan, issiq va nam almashinuv sarfi
muvozanatini aniqlaydi.
Yer po’stidagi harakatlar transgressiyaga (dengizning
quruqlikka kirib borishi) regressiyaga (dengizdan suvning
pasayishi - quruqlikning paydo bo’lishi) olib keladi. Transgressiya
davrida okean va dengizlarning maydoni ko’payadi, bu esa yerda
namlik va issiqlik iqlimning hukmronlik qilishiga olib keladi
(hatto baland kengliklarda). Regressiya davrida odatda
materiklarning sathi ko’tarilish kuzatiladi, namlik va harorat
taqsimlanishining ko’zga tashlanadigan farqi kuchayadi. Biroq
litosfera plitasi dreyfi bilan bog’langan materiklarning global
holati iqlimga kuchli ta‘sir etadi. O’sha davrda materiklar
quruqligi, qutb va qutb oldi hududlarida bo’lganligidan havo
massasi va dengiz oqimlarining tsirkulyatsiyasi kuchli ravishda
o’zgardi va muzlash davri boshlandi. Katta muzliklar masalan
quyi ordovik va quyi toshko’mir vaqtida, Janubiy qutb yaqinida
Gondvan supermaterigida paydo bo’ldi (keyin Janubiy Amerika,
Afrika, Hindiston va Avstraliya yarim orollariga parchalanib
ketgan).
Iqlimga yuqorida qayd etilgan omillar – vulkanizm,
meteoritlar qulashi va boshq. ham ta‘sir etadi. Masalan vulkon
atmosferada CO
2
tarkibining oshishiga va yuqori termik rejim
mavjud bo’lishiga sabab bo’ladi.
Shuni ta‘kidlash kerakki, biosfera muhitning o’zgarishini
aniq his etdi. Qadimgi Yer atmosferasida SO2 miqdorining yuqori
darajada mavjud bo’lishi, oldin dengiz keyin esa quruqlikdagi
floralarning evolyutsion tezlashishi, tiklovchi atmosferani
oksidlantiruvchi b
ў
lishiga olib keldi. Natijada biosfera o’zi uchun
himoya ozon ekranini yaratdi va hayotni suvdan quruqlikka
chiqishini ta‘minladi. Atmosferada kislorodning to’planishi yer
usti faunasining jadal rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratdi.
Yerning iqlim tarixida har xil miqyosdagi davriy
tebranishlar kuzatilgan. Bunda qisqa muddatda iqlim va ob-
86
115
www.qmii.uz/e-lib
www.qmii.uz/e-lib
qismi, ba‘zan esa faqat ekoton uchun tavsifli turlar kiradi.
Ekotonda bo’lgan turlar soni va populyatsiyalar jamoasi ko’p
hollarda uning ikki tomondagi ekotizimlardagidan ko’proq
bo’ladi. Tirik organizmlar zichligi va xilma-xilliklarining
ko’payish tendentsiyasi jamoalar chegarasida chetki effekt nomi
bilan ma‘lum.
Do'stlaringiz bilan baham: |