Tred-yunionlar Bosh kengashi
(ingliz
kasaba uyushmalarining rahbar organi) barcha ishchilarni yalpi ish tashlashga chaqirdi.
1926 yil 4 mayda Angliyada ishchilarning yalpi ish tashlashi boshlandi. Sanoatning ish
tashlagan sohalarida faoliyat tamomila to‗xtadi.
312
Ishchilar o‗z harakatlarini g‗alabaga qadar davom ettirishga rozi edilar. Ammo
ularning yetakchilari - Leyboristlar partiyasi ijroiya qo‗mitasi va Tred-yunionlar Bosh
kengashi kurash eng qizigan paytda-1926 yil 12 mayda uni to‗xtatishga qaror qildilar.
Ishchi tashkilotlarining rahbarlari ishchilarning mag‗lub bo‗lishidan ko‗ra,
ularning g‗alaba qozonishidan ko‗proq qo‗rqardilar. Chunki bunday kurashning
siyosiy nizoga aylanib ketishidan nihoyatda cho‗chirdilar. Kasaba uyushmalari
rahbarlari Britaniya ijtimoiy-siyosiy tizimining tarkibiy qismiga aylangan va bu
tizimni saqlash, Britaniya iqtisodiyotining barqarorligini ta‘minlash borasida ko‗proq
tashvishlanardilar.
Bolduin hukumati tomonidan 1925 yilda moliya reformasi o‗tkazilib
qadrsizlanib ketgan pul (funt sterling)ning oltin standarti (banknotni oltinga
tenglashtirish va oltinga almashtira olish) tiklandi.
Konservatorlar hukumati 1925 yil oktabrida Lokarno bitimlarini tuzishda,
Germaniya agressiyasini Sharqqa qaratish uchun zamin hozirlashda faol qatnashdi.
Angliya ―Daues plani‖ga ko‗ra, Germaniya harbiy sanoatining tiklanishiga katta
yordam qilib turdi va yangi ―Yung plani‖ni qabul qilishda ishtirok etdi.
Jahon bozori, xom ashyo manbalari va chetga kapital chiqarish obyektlari uchun
kurashda, ayniqsa Angliya-Amerika ziddiyati keskinlashdi. Iqtisodiy va siyosiy
jihatdan ancha rivojlangan Buyuk Britaniya dominionlari Kanada, Avstraliya va
boshqalar o‗zlariga Angliya bilan teng iqtisodiy huquqlar berilishini talab qildilar.
Ingliz burjuaziyasi yon berishga majbur bo‗ldi. 1926 yili imperiya konferensiyasida
dominionlar Britaniya imperiyasi tarkibida qolgani holda ichki va tashqi siyosatda
mustaqillikka erishdilar va Angliya bilan yuridik jihatdan tenglashdilar.
1931 yilda parlament akti (Vestministr statuti) bilan kuchga kiritildi va Britaniya
mustamlaka imperiyasi ―Britaniya millatlar hamkorligi‖ degan nom oldi.
Inqiroz Angliya iqtisodiyotini yanada orqaga surib yubordi. 1930 yildagi sanoat
mahsuloti 1929 yildagi ko‗rsatkichning 92,4% ga, 1931 yilda 83,8% ga, 1932 yilda esa
82% ga tushib qoldi.
Ko‗mir, mashinasozlik, kemasozlik va boshqa ba‘zi sanoat tarmoqlarining
mahsuloti 40% ga kamayib, 1897 yildagi darajaga tushib qoldi. Angliyaning jahon
savdosidagi roli ham pasaydi. Tashqi savdoning hajmi ikki hissa kamaydi. Angliyani
an‘anaviy bozorlardan siqib chiqarish jarayoni avj oldi. Inqiroz natijasida juda ko‗p
mamlakatlar kasodga uchrab, Angliya mahsulotlarini rad etdilar. Bir vaqtning o‗zida
xorijiy raqiblar Angliyani hatto uning ichki bozoridan ham siqib chiqarishga urindilar.
Yevropa va AQShda ro‗y bergan moliyaviy inqiroz, Markaziy Yevropadagi
banklarning kasodga uchrashi Angliya pulining qadrsizlanishiga olib keldi va uning
oltin bilan ta‘minlanishiga barham berdi.
Angliya iqtisodiyotining eng zaif joyi ishsizlik bo‗ldi. 1929-1933 yillardagi
inqiroz ishsizlikning Angliya tarixida bo‗lmagan darajada o‗sishiga olib keldi. Rasmiy
ma‘lumotlarga ko‗ra, 1930 yilda barcha ishchilarning 17% i ishsiz edi, 1931 yilda
ishsizlik darajasi 23% ga, 1932 yilda esa 25% ga o‗sdi. 1932 yilda har to‗rtinchi ishchi
ishsiz edi. Iqtisodiy inqirozning boshlanishi leyboristlar partiyasining yana hukumat
tepasiga kelish vaqtiga to‗g‗ri keldi. 1929 yil mayidagi parlament saylovlarida
konservatorlar hukumatining ichki va tashqi siyosatidan norozi bo‗lgan ishchilar
leyboristlarga ko‗p ovoz berdilar. 1929 yil iyunida R.Makdonald (1866-1937 yy)
boshchiligidagi leyboristlarning ikkinchi hukumati tuzildi.
313
R.Makdonald realist siyosatchi bo‗lib, Angliyaning sobiq buyukligini
qaytarishni xomxayol deb hisoblardi. Biroq u Angliyani bostirib kelayotgan
halokatdan qutqarishga va mamlakatning jahondagi mavqeini eng avvalo
muvaffaqiyatli diplomatik kombinatsiyalar uyushtirish hamda Millatlar Ligasidan
foydalanish yo‗li bilan saqlab qolishga urindi.
Biroq R.Makdonald boshchiligidagi ikkinchi leyboristlar hukumati qiyin ahvolda
qoldi. Bir tomondan, ish berish va yashash sharoitlarini yaxshilashni talab qilgan
mamlakat aholisiga berilgan va‘dalarni bajarish, ikkinchi tomondan esa, davlat ijroiya
hokimiyati vazifalarini bajarish va mamlakatni bosib kelayotgan iqtisodiy inqirozdan
saqlab qolish lozim edi. Leyboristlar o‗z majburiyatlarini qisman bajardilar. Ko‗mir
konlarida 7 soatlik ish kuni joriy etildi. 1930 yilda ishsizlik bo‗yicha sug‗urta
to‗g‗risidagi yangi qonun qabul qilindi, ishsizlik bo‗yicha nafaqalar olish muddati 3
oydan 12 oygacha uzaytirildi. Ishsizlikka qarshi kurash bo‗yicha maxsus vazirlik
hamda ishsizlar uchun ish qidirish bo‗yicha maxsus qo‗mita tashkil qilindi. Bu
choralar ishsizlarning ahvolini ma‘lum darajada yaxshilashga xizmat qildi.
Biroq, umuman olganda, ikkinchi leyboristlar hukumati inqiroz og‗irligining
katta qismini mamlakat mehnatkashlari yelkasiga yuklashga urindi. 1930 yil bahorida
Angliyani yana sinfiy kurash to‗foni larzaga soldi. Butun mamlakat ishsizlarning
harakatida ishtirok etdi. 1930 yil martdan aprelgacha ishsizlar va ochlarning ommaviy
yurishi bo‗lib o‗tdi va u Londonga Gayd-parkdagi ulkan namoyish bilan yakunlandi.
Angliyada vaziyat kundan-kunga keskinlashib borardi. Ishlab chiqarishda ommaviy ish
tashlashlar boshlandi, tadbirkorlar bunga javoban ommaviy ishdan bo‗shatishlar bilan
javob berdilar. Faqat to‗qimachilik sanoatida 250 ming ishchi, temir yo‗llar, junni
qayta ishlash sanoatining yuz minglab ishchilari ishdan bo‗shatildi.
Leyboristlar hukumati moliyaviy inqirozdan qutulish uchun 1931 yildan ijtimoiy
extiyojlarga oid xarajatlarni yanada qisqartirish va egri soliqlarni oshirishni
mo‗ljalladi. Bu esa leyboristlar partiyasining o‗zida ham norozilik tug‗dirdi, natijada
partiya inqirozi, ixtilof va ajralish ro‗y berdi. Leyboristlarning ikkinchi hukumati 1931
yil avgustida iste‘fo berdi. Angliya hukmron doiralari yirik siyosiy nayranglarni
amalga oshirishga ahd qildilar. 1931 yil avgustida R.Makdonald hukumati iste‘foga
chiqdi, biroq ertasi kuniyoq qirol Georg U (1865-1936, 1910-1936 yillarda hukmronlik
qilgan) unga hamkorlik asosida konservatorlar ishtirokida yangi hukumat tashkil qilish
vazifasini topshirdi. Hukumatdagi ko‗pchilik o‗rin konservatorlarga tegishli edi, biroq
Bosh vazir kursisida Makdonald qoldirildi. Bu yangi siyosiy xiyla-nayrang bo‗lib,
unda leyboristlar rahbarlik, konservatorlar esa hukmronlik qilardilar.
Yangi hukumat mehnatkashlarning ijtimoiy imtiyozlariga qarshi yoppasiga
xujum boshladi. Ishsizlik bo‗yicha nafaqa 10% ga pasaytirildi. O‗ng leyboristlar,
konservatorlar va liberallar bilan birlashib, Makdonald boshchiligidagi Reaksion
―milliy hukumat‖ 1935 yil yozigacha hokimiyat tepasida turdi.
Milliy koalitsiya hukumati Britaniya iqtisodiyotini oyoqqa turg‗izish bo‗yicha
qizg‗in ishga kirishdi. 1931-1932 yillarda parlament Angliyaga olib kiriluvchi barcha
turdagi mahsulotlarga narxining kamida 10% miqdorida bojxona solig‗i belgiladi.
Angliya tarixda birinchi marta erkin savdo tamoyillariga qarshi borib, milliy
iqtisodiyotni himoya qilish (proteksionizm) yo‗lini tutdi.
Angliya ―Milliy hukumati‖ tashqi siyosatida AQSH va Fransiya hukumatlari
bilan birgalikda Yaponiyaning Manchjuriyani bosib olishiga, Germaniyada
hokimiyatning gitlerchilar qo‗liga o‗tishiga, urush o‗choqlari va tugunlarining paydo
314
bo‗lishiga, urush olovining kuchayib borishiga yo‗l qo‗ydi va fashist agressorlarni
rag‗batlantirdi. 1933 yilda Angliya, Fransiya, Germaniya va Italiya o‗rtasida ―To‗rtlar
ahdnomasi‖ tuzildi va fashist agressorlar bilan til biriktirildi.
Ingliz mustamlakachilari o‗z mustamlakalarini, ayniqsa, Hindistonni tobora
ko‗proq talashga zo‗r e‘tibor berib keldilar. Ular Hindistonga chiqariladigan ingliz
sanoat
tovarlarining
narxini
pasaytirmaslikka, Hindiston qishloq xo‗jalik
mahsulotlarini arzon bahoda olib turishga intildilar (1929-1923 yillarda ingliz sanoat
tovarlarining narxi faqat 20-25% pasaygan bo‗lsa, Hindiston oziq-ovqat
mahsulotlarining 2-3 baravar pasayib ketdi). Inqiroz yillarida Angliya kapitalining
Hindistonga chiqarilishi 3 marta ko‗paydi, og‗ir shartlar bilan zayomlar berildi. Hind
aholisi haddan tashqari talanib, Angliyaga ko‗plab oltinlar keltirildi. Shu bilan birga
Angliya Hindiston milliy kuchlarining jipslashuviga yo‗l qo‗ymaslik maqsadida
hamda qonli terror va jazo-ta‘qib siyosatini kuchaytirdi. Unga ko‗ra Germaniyaga
Angliya harbiy-dengiz flotining 1|3 ga teng harbiy-dengiz floti tuzishga ruxsat etildi.
Bunday flotni tuzib Germaniya butun Boltiq dengizida xo‗jayinga aylanardi. Angliya-
Germaniya bitimi Versal bitimini buzardi, biroq buzg‗unchi bu safar Angliya bo‗lib, u
Germaniyaning bunday buzg‗unchiliklariga qarshi norozilik bildirishga ma‘naviy
huquqni yo‗qotardi. Fashistlar tomonidan Reyn hududining bosib olinishini Angliya
jim turib kuzatdi. Bu Germaniyaga qilingan tajovuzni davom ettirish haqida qilingan
taklifdan boshqa narsa emasdi. Angliya Ispaniya respublikasi taqdirida ham salbiy rol
o‗ynadi. 1936 yil avgustida Londonda Angliya hukumatining tashabbusi bilan
Yevropa mamlakatlari Ispaniyaga qurol-yarog‗ (shu jumladan samolyotlar)ni eksport
va tranzit qilishni taqiqlovchi Ispaniya ishlariga aralashmaslik to‗g‗risidagi bitimni
imzoladilar. Bu taqiqning bajarilishini kuzatish va nazorat qilish uchun ingliz lord
Plimut rahbarligida Aralashmaslik qo‗mitasi tuzildi. Bu qo‗mita fashist davlatlariga
Ispaniya respublikasini yo‗q qilishga ko‗maklashdi. U Ispaniyada respublika uchun
kurashayotgan respublikachi va demokratlar uchun qurol-yarog‗ va hatto oziq-ovqat
keltirilishining yo‗lini to‗sdi va fashist isyonchilarini ta‘minlash uchun barcha yo‗llarni
ochib berdi. Politsiya va qo‗shinlar bilan to‗qnashuvlar bo‗lib, ularda yuzlab
namoyishchilar o‗ldirildi. Mamlakatda kasaba uyushmalari harakati faollarining ishi
bo‗yicha jarayon o‗tkazildi. Ularga juda og‗ir jazolar belgilandi - ayrimlari umrbod
katorga ishlariga, boshqalar esa 12 yil qamoq jazosiga hukm qilindi. Shunday qilib
Angliya hukumati o‗z mustamlakalarini tark etish niyati yo‗qligini bildirdi.
Angliya hukmron doiralari dominionlardagi aholiga nisbatan bir qancha yon
berishlarga majbur bo‗ldi. 1931 yilda Angliya parlamenti uning biror-bir qonuni
dominionlarga ularning rasmiy roziligisiz tadbiq etilmasligini ko‗zda tutuvchi xujjatni
qabul qildi. Dominionlar qabul qilgan qarorlar endi. Angliya parlamenti tomonidan
tasdiqlanmasdi. Angliya parlamentining bu xujjati Vestministr nizomi nomini oldi. U
Angliya parlamentining mustamlaka va dominionlarda qabul qilingan qonunlarni
bekor qilish huquqiga barham berdi. Vestministr nizomi dominionlarning
mustaqilligini jilovlovchi so‗nggi huquqiy cheklovlarni yo‗q qildi (Kanada, Yangi
Zelandiya, Avstraliya). Shu bilan birga, Britaniya hukumati mustamlaka va
dominionlarning Angliyaga qaramligini mustahkamlashga urindi. Ular Angliyaning
sanoat ustaxonasi bo‗lib qolishlari lozim edi.
Iqtisodiy va siyosiy sohalarda ko‗rilgan tadbirlar hamda sanoatning
rivojlantirilishi natijasida 1934 yildan boshlab umuman Angliya sanoat ishlab
chiqarishi bir muncha o‗sdi va 1929 yildagi darajaga yetib undan bir oz oshdi. Bu esa
315
aviatsiya ximiya va boshqa bir qator sanoat tarmoqlarining yuksalishi hisobiga bo‗ldi.
Tashqi savdo aylanmasi ko‗paydi. Lekin mamlakat ilgarigi vaqtlardagidek, yangi
iqtisodiy yuksalish davriga kirolmadi. Urush xavfiga qarshi, tinchlik uchun bo‗lgan
umumdemokratik harakat sezilarli darajada rivojlana bordi. 1935 yilda ―tinchlik
plebissiti‖ o‗tkazildi. Ovoz berishda 11,5 million kishi qatnashdi. Plebissit
ishtirokchilarining mutloq ko‗pchiligi kollektiv xavfsizlik uchun, qurolsizlanish va
agressiv davlatlarga qarshi ta‘sirli sanksiya qo‗llanish uchun ovoz berdi. Hukmron
doiralar plebissit natijalarini hisobga olib, hukumat tarkibini qaytadan tuzdilar.
―Milliy hukumat‖ning bosh ministri Makdonald 1935 yil iyunida iste‘fo berdi va
konservatorlar lideri Bolduin bosh ministr qilib tayinlandi. 1935 yil noyabrida
navbatdagi parlament saylovida Bolduin boshliq konservatorlar xalq xo‗jaligini tiklash
va rivojlantirish, kollektiv xavfsizlik siyosatini yuritish kabi va‘dalar berish yo‗li bilan
g‗alaba qildilar. Konservatorlar keng jamoatchilik oldida o‗z pozitsiyalarini
mustahkamlash uchun 1937 yilga qadar milliy leyboristlar va milliy liberallar bilan bir
blokda bo‗ldilar va Bolduin boshchiligida ikkinchi konservativ ―Milliy hukumat‖
tuzdilar. 1937-1940 yillarda Nevil Chemberlen ushbu konservativ hukumat tepasida
turdilar.
Bolduin va Chemberlen boshliq konservativ xukumatlari tashqi siyosatda
leyboristlar partiyasining qo‗llab-quvvatlashi bilan Angliya-Germaniya, Angliya-
Yaponiya ziddiyatlarini SSSR hisobiga bartaraf qilishga intildi. Boltiq dengizida
Germaniyaning pozitsiyasini kuchaytirish maqsadida 1935 yil 18 iyunda Angliya
Germaniya bilan dengiz bitimini tuzdi.
Angliya AQSH va Fransiya bilan birgalikda ―aralashmaslik‖ siyosati niqobi
ostida ish ko‗rib, fashist davlatlarning agressiyasini rag‗batlantirdi, 1935-1936 yillarda
Italiyaning Xabashistonga qarshi, 1936-1939 yillarda Germaniya va Italiyaning
Ispaniyaga qarshi intervensiya qilishlariga va 1937 yilda Yaponiyaning Uzoq Sharqda
Xitoyga qarshi urush ochishi uchun keng imkoniyat berdi. Angliya, AQSH va Fransiya
g‗arbda (mavjud holatni) saqlab qolish. fashizm agressiyasini Sharqqa-SSSRga qarshi
qaratish uchun zo‗r berib urindilar. 1937 yil noyabrida Angliya hukumati lord
Ralifaksni Germaniyaga yuborib, SSSRga qarshi Angliya, Germaniya Italiya va
Fransiyadan iborat ittifoq tuzishni Gitlerga taklif qildi. Shu bilan birga Gitlerga
Germaniyaning Dansigni, Avstriya va Chexoslovakiyani bosib olishga Angliyaning
rozi ekanligini bildirdi. Angliyaning roziligi bilan Germaniya 1938 yil 12 martida
Avstriyani bosib oldi.
N.Chemberlen fashist agressor davlatlari bilan juda yaqinlashish natijasida
konservatorlar partiyasida va hukumatda oppozitsiya vujudga keldi. Oppozitsiya tashqi
siyosatda fashist agressorlariga qarshi, mamlakatning mudofaa qobiliyatini oshirish,
ehtiyoj choralari ko‗rishni talab qildi. Oppozitsiya tashqi siyosat masalalari
munosabatlari bilan vujudga kelgan edi. SSSRga qarshi kurash masalasida esa ularning
hammasi bir maslakda edi. Oppozitsiya munosabati bilan hukumat tarkibida
o‗zgarishlar bo‗lib turdi. (1937 yil mayida bosh ministr Bolduin o‗rniga
Chemberlenning kelishi, 1938 yil fevralida tashqi ishlar ministri Iden o‗rniga
Ralifaksning kelishi va hokazo).
Uch yil davomida N.Chemberlen Gitlerni ko‗p sonli yon berishlar yo‗li bilan
―tinchlantirish‖ siyosatining tashabbuskori va ijrochisi bo‗ldi. N.Chemberlenning
siyosiy maqsadi to‗rt davlat-Angliya, Germaniya, Italiya va Fransiya o‗rtasida bitim
tuzishdan iborat edi. Uning fikricha, bunday bitim Yevropaning qolgan qismiga
316
hukmini o‗tkazuvchi ittifoqning tuzilishiga olib kelardi. Shu sababli N.Chemberlen
hukumatining tashqi siyosati Germaniya bilan murosa yo‗llarini izlashdan iborat
bo‗ldi. N.Chemberlen sharmandali Myunxen kelishuvining bosh mualliflaridan biri
edi. Gitler o‗zining Chexoslovakiyani to‗liq yo‗q qilish rejalarini yashirmas va bu
bilan Sudet viloyati faqat boshlanishi ekanini uqtirar edi. N.Chemberlen bunga
qarshilik bildirmadi va Chexoslovakiya hukumatidan Gitlerning Sudet viloyatini
berish to‗g‗risidagi talabini qondirishni talab qildi.
Angliya hukumati, Chexoslovakiya hukumati bilan nemis fashistlari o‗rtasida
vositachilik qilish uchun maxsus missiyani Rensimenni Pragaga yubordi.
Chemberlenning o‗zi esa ikki marta (1938 yil 15 va 22 sentabrda) Germaniyada Gitler
huzurida bo‗ldi.
1938 yil 29-30 sentabrda Germaniyaning Myunxen shahrida AQShning qo‗llab-
quvvatlashi bilan to‗rt davlat-Germaniya, Angliya, Italiya va Fransiya hukumatlari
rahbarlarining kengashi bo‗lib, sharmandali bitim tuzildi. Myunxen bitimi
Chexoslovakiya xalqiga nisbatan o‗ta ketgan xoinlik va katta jinoyat edi.
Ko‗p o‗tmay Angliya hukumati Germaniya Sharqda Sovet Ittifoqiga qarshi
emas, G‗arbda Angliya va Fransiyaga qarshi urush boshlashi mumkinligi to‗g‗risidagi
ma‘lumotni qo‗lga kiritdi. Bu ma‘lumot 1937 yildayoq Gitlerning G‗arbda urush
boshlash, avval Versal bitimi mualliflari va yirik mustamlakalar egalarini bir yoqli
qilib, so‗ng Sharqqa yuz burish niyatida ekanidan dalolat berardi.Shuning uchun
Angliya armiyasini qurollantirishga xarajatlar 1938 yildagiga nisbatan ikki baravar
oshirildi. 1939 yil iyunida xarajatlar miqdori yana oshirildi. 1939 yil 15 aprelda
Angliya tarixida birinchi marta tinch davrda umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi.
1938 yil oxiriga kelib Angliya aviatsiyasi son jihatidan o‗sdi va sifat jihatidan
Germaniya aviatsiyasidan ustun yangi samolyotlar bilan ta‘minlandi.
1939 yil martida N.Chemberlen Polshaga harbiy kafolatlar berilishini ma‘lum
qildi. Xuddi shunday kafolatni Polshaga Fransiya ham berdi. Bu Germaniya Polshaga
xujum qilgan taqdirda Angliya va Fransiya unga barcha, shu jumladan, harbiy vositalar
bilan ham yordam ko‗rsatishini anglatardi. Shunday kafolatlar Gretsiya va Ruminiyaga
ham berildi. Biroq, bu ―kafolat‖larga juda kam odam ishonardi. N.Chemberlen hanuz
Germaniya bilan dunyoni bo‗lib olish va Sovet Ittifoqiga qarshi salib yurishi
uyushtirish to‗g‗risida yaxshilikcha kelishish mumkinligiga ishonardi.
1939 yil martida Gitler Germaniyasi Chexoslovakiyaning hamma qismini bosib
olgandan keyin Chemberlen hukumati tashqi siyosat va harbiy sohalarda ba‘zi
tadbirlarni ko‗rishga (bir qancha mamlakatlarning ittifoqchisi bo‗lishga tayyor
ekanligini bildirishga, harbiy xarajatlarni oshirishga, majburiy harbiy ta‘limni joriy
qilishga) majbur bo‗ldi.
1939 yil bahorida Sovet hukumati kollektiv xavfsizlik sistemasi tuzishni hamda
bu haqda muzokaralar boshlashni Angliya va Fransiya hukumatlariga taklif qildi.
Mazkur hukumatlar bu taklifning xalqaro ta‘sir kuchini va fashizmga yon berish
siyosatidan mehnatkashlar ommasining noroziligi kuchayib borayotganligini hisobga
olishga majbur bo‗ldilar. Oldin (mart-iyulda) diplomatik yo‗l bilan siyosiy
muzokaralar so‗ngra (avgustda) Moskvada harbiy muzokaralar bo‗lib o‗tdi. Ayni bir
vaqtda Angliya va Fransiyaning ig‗vosi natijasida Polshaning o‗sha paytdagi reaksion
hukumati SSSR bilan hech qanday bitim tuzmasligini va fashist agressiyasiga qarshi
kurashda sovet qo‗shinlarining boshqa mamlakatlarga yordam qilishi uchun Polsha
xududlaridan o‗tkazmasligini bildirdi. Muzokaralar natijasiz tugadi. Shundan so‗ng
317
1939 yil avgustida Germaniyaning taklifiga muvofiq Sovet Ittifoqi Germaniya bilan
xujum qilishmaslik to‗g‗risida shartnoma tuzdi.
Keskinlashib borayotgan xalqaro ahvol Angliya, Fransiya va AQSH hukmron
doiralari umid qilganidek rivojlanmadi. 1939 yil 1 sentabrda Fashistlar Germaniyasi
Polshaga xujum qildi. Shundan keyin Angliya va Fransiya hukumatlari xalq ommasi
oldida uzil-kesil sharmanda bo‗lmaslik uchun va Germaniya dunyoni qaytadan ta‘sir
doiralariga bo‗lish to‗g‗risida Angliya bilan kelishmay, Yevropa va jahonda o‗z
hukmronligini o‗rnatish yo‗liga butunlay o‗tib ketganligi uchun 1939 yil 3 sentabrda
Angliya va Fransiya, Germaniyaga urush e‘lon qildilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |