Microsoft Word \270\270\270darslik elektron tijorat docx

Elektron tijoratning afzalliklari 
Tashkilotlar uchun  
Iste’molchilar uchun  
Jamiyat uchun 
- Global ko‘lam;  
- Xarajatlarni kamaytirish;  
-  Ta’minot  zanjirining 
uzviyligini ta’minlash;  
- 
Tinimsiz 
ishlash 
- Har yerda mavjudlilik;  
- Maxfiylik;  
-  Tovar  va  xizmatlarning 
katta tanlovi;  
- Personallashuv;  
- 
Taklif 
qilinayotgan 
xizmatlar 
ko‘lamining 
kengligi  (masalan,  ta’lim, 
sog‘liqni 
saqlash, 
kommunal xizmatlar);  

---

41 
 
(24/7/365);  
- Personallashuv;  
- Bozorga tovarning tezda 
chiqishi;  
-  Elektron  mahsulotlarni 
tarqatishdagi kamxarjlilik. 
- Nisbatan arzon narxdagi 
mahsulotlar;  
- 
Yetkazib 
berishdagi 
tezkorlik;  
- Elektron ijtimoiylashuv. 
-  Turmush  darajasining 
yaxshilanishi;  
-  Milliy  xavfsizlikning 
yanada 
yaxshi 
ta’minlanishi;  
-  Tovar  va  xizmatlarning 
onlayn 
oldi-sotdisi 
ko‘chalardagi 
tirbandlik 
hamda 
atrof-muhitning 
zararlanishidan 
Elektron tijoratning kamchiliklari 
Tashkilotlar uchun 
Iste’molchilar uchun 
Jamiyat uchun 
- 
Korxonalar 
Internet 
orqali  faoliyat  yuritganda 
uni  qonuniylashtirishdagi 
qiyinchiliklar. 
- 
Internet 
orqali 
sotilayotgan  mahsulot  va 
xizmatlarga 
bo‘lgan 
ishonchning kamligi;  
-  Mahsulotni  “qo‘l  bilan 
ushlab 
ko‘rish” 
imkoniyatining 
mavjud 
emasligi;  
- 
Sotib 
olingan 
mahsulotni 
aytilgan 
manzilga  yetib  kelishini 
kutish; 
Firibgarlikning  kuchayib 
ketishi.  
 
 
Shuni  alohida  ta’kidlab  o’tish  kerakki,  O’zbekistonda  elektron  tijoratni 
rivojlantirish bilan bir qatorda bu sohaning takomillashishiga to’sqinlik qilayotgan 
bir qancha muammolar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi 
bugungi  kunning  muhim  talablaridan  biri  hisoblanadi.  Chunki  aynan  quyidagi 
yechimini  kutayotgan  masalalar  jahon  tajribasida  keng  tarqalgan  bo’lib,  ularning 

---

42 
 
to’gri  hal  qilinmasligi  oqibatida  bu  sohada  jiddiy  inqirozlar  vujudga  kelishi 
mumkin. 
Birinchidan, 
zarur 
infrastrukturaning 
hali 
ham 
yetarli 
darajada 
takomillashgmagani.  Quyida  bir  nechta  misollar  keltiramiz:  internetning  global 
tarmog’i bilan to’gridan-to’g’ri bog’langan provayderlar soni cheklangan miqdorda 
va  buning  natijasida  internet  mijozlarga  provayder  o’rtasida  biridan  ikkinchisiga 
tashish  orqali  yetkazilmoqda,  ma’lumki  bunday  holat  xizmat  ko’rsatishning 
sifatiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  viloyatlarda  ko’rsatilayotgan  internet  xizmatining 
sifat  ko’rsatkichlari  poytaxtdagi  holat  bilan  solishtirganda  sezilarli  darajada 
yomon.  Ajratilgan  ulanish  (ADCL  modem)  uchun  yetarli  shart-sharoitning 
yaratilmaganligi natijasida mijozlar to’gridan to’g’ri qo’ng’iroq qilish orqali (Dial-
up) ulanishdan foydalanishadi. Bu o’z navbatida xizmat sifatining yetarli darajada 
bo’lmasligiga olib keladi. 
Ikkinchidan,  internet  foydalanuvchilarining  miqdori  shunday  darajadaki,  bu 
holat  elektron tijorat bilan shug’ullanish uchun  zarur bo’lgan  yirik bozor  yaratish 
imkonini  bermaydi  (O’zbekiston  bo’yicha  internet  foydalanuvchilarining  soni  2,5 
mln.  dan  ortiq 
4
).  To’gri  oxirgi  yillarda  bu  sohada  bir  qancha  ijobiy  natijalarga 
erishilmoqda,  lekin  bu  faqatgina  ma’lum  bir  hududlarda  (asosan  poytaxt  va  ba’zi 
bir  viloyat  markazlar)  o’smoqda.  Ko’pchilik  viloyatlarda  bunday  holat  haligacha 
muammoligicha  qolmoqda.  Ma’lumki,  yetarlicha  hajmdagi  bozorga  ega 
bo’lmasdan  turib  elektron  tijorat  faoliyatini  yuritish  ixtiyoriy  tadbirkor  uchun 
zarardir. 
Uchinchidan, jismoniy shaxslarning bank hisob raqamlaridan on-line to’lovni 
amalga  oshirishni  ta’minlaydigan  ishonchli  tizimning  rivojlanmaganligi. 
Banklarimiz  tomonidan  chiqarilayotgan  plastik  kartochkalardan  faqatgina  maxsus 
terminallardan foydalanib to’lovni amalga oshirishimiz mumkin, xalqaro tajribada 
esa plastik kartochkalar yordamida, to’lovni qabul qilish uchun o’rnatilgan maxsus 
modullar  orqali,  to’g’ridan  to’g’ri  on-line  do’konlarda  to’lovni  amalga  oshirish 
mumkin. 
Asosiy  muammo  shundaki,  O’zbekistonda  jismoniy  shaxslar  uchun  on-line 

---

43 
 
banking  xizmati  keng  tarqalmadi.  On-line  banking  bank  mijozlari  uchun  internet 
tarmog’ida  yoki  mobil  aloqa  yordamida  o’z  hisoblarini  boshqarish  va  to’lovlarni 
amalga  oshirish  imkonini  beradi.  Bir  necha  banklar  tomonidan  taklif  etilayotgan 
SMS-banking bir tomonlama bo’lib, faqatgina hisob va operatsiyalar tarixi haqida 
ma’lumot  olish  uchun  mo’ljallangan.  Bu  holat  elektron  tijoratning  rivojlanishiga 
eng katta to’siq bo’layotgan muammolardan biridir. 
To’rtinchidan,  mavjud  internet-do’konlar  faoliyatida  yetarli  professionallik 
darajasi  yetishmaydi.  Aloqa  va  axborotlashtirish  agentligi  chop  etgan 
ma’lumotlarga  ko’ra  01.01.2008  yil  holatiga  bo’yicha  O’zbekistonda  24  internet-
do’kon  faoliyat  yuritadi.  Kompyuter  va  elektron-mayishiy  texnika  mahsulotlarini 
sotishga  bo’yicha-8,  sovg’a  va  gullar  bo’yicha-4,  raqamli  tovarlar  bo’yicha, 
iste’mol va ma’ishiy tovarlar bo’yicha-3, kitob, musiqa va kompakt diskda filmlar 
sotishga  mo’ljallangan-3  do’kon  mavjud.  Bu  Web-saytlarning  4-ishlov  berilish 
jarayonida, 4-to’lovni xalqaro to’lov tizimidagi plastik kartochkalardan foydalanib 
amalga oshirish imkonini yaratadi, 12-WM Transfer to’lov tizimidan foydalanadi. 
Qolgan  do’kon  naqdsiz  to’lovni  amalga  oshirishni  imkonini,  yozma  shartnoma 
imzolanganidan so’ng, yaratadi. 
Elektron tijorat iste’molchilarga quyidagicha foyda keltiradi: 
-Iste’molchiga  qulay  bo‘lgan  ixtiyoriy  vaqtda,  tanaffuslarsiz  va  dam  olish 
kunlarisiz 24 soat xizmat ko‘rsatish; 
-Tovar, ta’minotchilar, narxlar, sifat v.b. parametrlar tanlovini kengaytirish; 
-To‘liq va o‘z vaqtida axborot olish imkoniyati; 
-Takliflarni  taqsimlash  va  boshqa  iste’molchilar  bilan  axborot  almashinish 
imkoniyati. 
Elektron tijorat jamiyat uchun ham ma’lum bir foyda keltiradi: 
-Uyda ishlash imkoniyati. Uydan turib xarid qilish transport oqimi va u bilan 
bog‘liq muammolarni kamaytirishi mumkin. 
-Nisbatan  arzon  narxlarda  mahsulot  sotib  olish  imkoniyati  fuqarolar  hayoti 
sifatini oshiradi. 

---

44 
 
-Qishloq  yerlarida  yashovchilar  yirik  shaharlarda  yashovchilar  bilan  birdek 
tovar, xizmat va axborotdan erkin foydalanish imkoniyatiga ega. 
Elektron  tijorat  tizimida  mavjud  imkoniyatlar  turlicha  bo‘lishiga  qaramay, 
ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Raqobatning oshishi va xizmat sifatining ortishi, 
xizmatning  ommaviy  ravishdan  yakka  tartibda  olib  borilishiga  o‘tishi,  qisqa  vaqt 
va  masofalarda  xaridorga  yetkazib  berish  sarf  harajatlarni  kamaytiradi,  bu  o‘z 
navbatida, mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. 
Elektron  tijoratda  real  mahsulot  bilan  elektron  mahsulot  ma’lumoti  materiali 
o‘rtasida  farq  bor.  Elektron  material  savdosida  (dasturiy  ta’minot,  tijorat 
ma’lumotlari,  axborot  xizmati,  video,  ovozli  mahsulotlar,  grafiklar,  o‘yinlar, 
multimedia  ilovalari  va  boshqalar)  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  to‘liq  tijorat  kelishuvi 
bosqichi amalga oshirilishi mumkin. 
Ushbu holatda mahsulot va xizmat o‘rtasidagi farqni aniqlash muammo. Agar 
kompakt  diskka  musiqa  yozib,  pochta  orqali  yuborilsa,u  tovar-mahsulot 
ko‘rinishiga  ega  bo‘ladi  va  mahsulotni  sotish  hisoblanadi.  Agar  musiqani  raqam 
ko‘rinishida  xaridorga  uzatilsa  bu  mahsulot  bo‘ladimi  yoki  xizmat,  degan  savol 
yuzaga  keladi.  Shuning  uchun  ham  elektron  mahsulot  almashinuvida  elektron 
mahsulot  deb  yuritish,  yangi  elektron  bozorni  tashkil  etadi,  jumladan, 
nashriyotlardagi  elektron  kitob  bunga  misol  bo‘ladi.  Bunday  elektron  tijoratning 
ko‘rinishi  raqobatni  yuzaga  keltirib,  yangi  ish  joylarini  tashkil  etilishiga  olib 
keladi.