Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Ilovalar

Bola huquqlarini himoya qilishiga oid xalqaro huquqiy hujjatlar.

Bola huquqlariga oid O‘zb kiston R spublikasininng qonun hujjatlari.

Bola huquqlaridan glossariy

“Bola huquqlari” fani bo‘yicha tavsiya etilayotgan adabiyotlar va manbalar

ro‘yhati:

---

7

Kirish

Yosh avlodni erkin, d mokratik va insonparvarlik ruhida tarbiyalash, ularni

komil inson ruhida o‘stirish va ularning huquq va erkinliklarini himoya qilish va

ta’minlab b rish fuqarolik jamiyatiga asoslangan d mokratik, huquqiy davlatni

qurishni o‘z oldiga maqsad qilib olgan har bir jamiyat uchun juda ham muhim va

dolzarb ahamiyat kasb etadi. Barcha d mokratik davlatlar kabi, mazkur masala,

ya’ni yosh avlodni tarbiyalash, aholida esa bola huquqlari sohasidagi huquqiy

madaniyatni shakllantirish masalasi, O‘zb kiston uchun ham muhim va dolzarb

masala hisoblanadi.

O‘zb kiston R spublikasi yosh mustaqil davlat bo‘lib, aholisining 40%ni 18

yoshgacha bo‘lgan bolalar tashkil etadi, 64%ni esa – 30 yoshgacha bo‘lgan

yoshlar. Shu sababli, inson huquqlari va erkinliklari sohasida davlat siyosatining

ustuvor yo‘nalishi bolalar va yoshlarning jismoniy, int ll ktual va ma’naviy

rivojlanishi uchun qulay va eng yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningd k ko‘p bolali

oilalarni, yetim bolalarni va oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har

tomonlama qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi

1

.

Mamlakatda bola huquqlarini ta’minlash va ularni har tomonlama himoya

qilish uchun maxsus huquqiy baza shakllangan d sak, adashmagan bo‘lamiz.

Jumladan, bolalarning huquqlari mamlakatimiz Konstitutsiyasida va boshqa qonun

hujjatlarida o‘z aksini topgan. O‘zb kiston o‘z mustaqilligining dastlabki

davridanoq, aniqrog‘i 1992-yili BMTning “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi

konv nsiyasini

2

 ratifikatsiya qilishi bilan jamiyatimiz bola huquqlari naqadar,

dolzarb masala ekanligini xalqaro miqyosda e’tirof etdi.

Mamlakatimizda bola huquqlarini ta’minlashda, qonunchilik hujjatlari va

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiya bilan bir qatorda, Inson huquqlari

umumjahon d klaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro

pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Xotin-

1

 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011. -B.5

2

 Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar (to‘plam). -T.: “Adolat”, 2004. – B. 220.

---

8

qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham b rish to‘g‘risidagi

konv nsiya, Irqiy kamsitishlarga barham b rish to‘g‘risidagi konv nsiya va

Qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq shafqatsiz, insoniylikka zid yoki

qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi konv nsiya, kabi inson huquqlari

bo‘yicha boshqa xalqaro shartnomalarga ham tayaniladi. Bugungi kungacha

mamlakatimiz 70dan ortiq inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlarga qo‘shilgan.

Mazkur xalqaro huquqiy hujjatlar orasida bola huquqlariga oid xalqaro normalar

muhim ahamiyat kasb etadi.

Shu alohida qayd etish k rakki, Inson huquqlari umumjahon d klaratsiyasi

qabul qilinganligining 60-yilligi mamlakatimizda k ng nishonlangan 2008-yilda

O‘zb kiston parlam nti bola huquqlariga taalluqli quyidagi muhim xalqaro

hujjatlarni ratifikatsiya qildi:

1.

Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi XMTning

konv nsiyasini (2008-yil 4 apr lda);

2.

Bolalar m hnatining eng yomon shakllarini taqiqlash va tugatishga

doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi XMTning konv nsiyasini (2008-yil 8

apr lda);

3.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy uyushgan

jinoyatchilikka qarshi konv nsiyasini (Nyu-York, 2000-yil 15-noyabr) to‘ldiruvchi

odam savdosining, ayniqsa, ayollar va bolalar savdosining oldini olish hamda unga

ch k qo‘yish va uning uchun jazolash haqidagi protokolini (2008-yil 8-iyulda);

4.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyaga doir bolalar savdosi, bolalar

fohishabozligi va bolalar pornografiyasiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008-yil

11-d kabrda);

5.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyaga doir, bolalarning qurolli

mojarolarda ishtirokiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008-yil 12-d kabrda).

Bola huquqlariga oid mazkur xalqaro hujjatlar o‘z navbatida milliy

qonunchilikni takomillashtirishga yordam b rmoqda.

Jumladan, O‘zb kistonda bola huquqlari va erkinliklari, ularni ta’minlash va

himoya qilish masalalari 100dan ortiq qonunlar bilan tartibga solinishiga qaramay,

---

9

2008-yil 7-yanvar kuni, bu sohadagi maxsus qonun hisoblangan O‘zb kiston

spublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni

3

 kuchga

kirdi.

O‘zb kiston R spublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi

Qonuni O‘zb kistonning huquq tarixida bola huquqlariga oid birinchi maxsus

qonun bo‘ldi. Maqsadiga ko‘ra, mazkur Qonun bolaning huquqiy ahvolini

lgilashga doir munosabatlarni tartibga solishga, bola huquqlarini va erkinliklarini

yuridik kafolatlashga qaratilgan. Unga binoan, bola huquqlari va manfaatlarini

amalga tatbiq etilishini ta’minlaydigan kafolatlarni b lgilash qonun bilan tartibga

solinadigan asosiy oby kt hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, Qonun normalarining

yarmidan ko‘pi bola huquqlarining kafolatlarini b lgilashga bag‘ishlangan

4

.

Bola huquqlariga oid mazkur xalqaro va milliy normalar mamlakatimizda

bola huquqlariga oid davlat siyosatining shakllanishi uchun huquqiy zamin yaratdi.

Mazkur siyosat bola huquqlarini amalga oshirish va himoya qilish bilan bog‘liq

munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun samarali m xanizmni yaratishga

qaratilgan davlat va mahalliy hokimiyat organlarining izchil olib borayotgan

faoliyatida namoyon bo‘lmoqda. Shu bois, bola huquqlarini ta’minlash va himoya

qilish uchun zarur bo‘lgan huquqiy va tashkiliy sharoitlar va kafolatlarni yaratish

mamlakatimizda davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.

Alohida qayd etish k rakki, bola huquqlari va erkinliklari mazkur huquqiy

hujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lsa, ularni amalga oshirish bo‘yicha

mamlakatda k ng ko‘lamli amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan,

bola huquqlarini himoya qilishni ta’minlash bilan bog‘liq amaliy tadbirlar

hukumatimiz tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy hujjatlarda o‘z aksini

topdi:

-

“Homiylar va shifokorlar yili” (2006-yil), “Ijtimoiy himoya yili” (2007-

yil), “Yoshlar yili” (2008-yil), “Barkamol avlod yili” (2010-yil), Sog‘lom bola

yili”ga (2014) bag‘ishlangan yillik davlat dasturlarida;

3 O‘zb kiston R spublikasi qonun hujjatlar to‘plami. -T.:2008, N 1-2, 1-modda.

4

 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011. -B.6

---

10

-

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyaning qoidalarini amalga oshirish

bo‘yicha O‘zb kiston R spublikasining davriy ma’ruzalarini ko‘rib chiqish

yakunlari yuzasidan BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasining tavsiyalarini

bajarish bo‘yicha Milliy harakat dasturlarida;

-

Bolalar farovonligini ta’minlash bo‘yicha Milliy harakat dasturida (2007-

2011-yillar), Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi konv nsiyani

hamda Bolalar m hnatining eng yomon shakllarini taqiqlash va tugatishga doir

shoshilinch choralar to‘g‘risidagi konv nsiyani amalga oshirish bo‘yicha Milliy

harakat r jasi (2008-2010-yillar), Odam savdosini bartaraf etish bo‘yicha Milliy

harakat r jasi (2008-2010-yillar);

-

Univ rsal davriy hisobot doirasida O‘zb kiston R spublikasining Milliy

ma’ruzasini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha BMT Inson huquqlari k ngashining

tavsiyalarini bajarish yuzasidan Milliy harakat dasturi (2009-2011-yillar)

5

.

Mazkur milliy harakat dasturlarida bola huquqlari va erkinliklarini har

tomonlama amalga oshirish va ularni himoya qilishning yanada samarali

xanizmlarini yaratish va ularni takomillashtirish bo‘yicha t gishli chora-

tadbirlar amalga oshirildi.

Mamlakatda bola huquqlari sohasida axborot-ma’rifat va ta’lim faoliyati

zilarli darajada faollashdi. Ma’rifiy faoliyat bola huquqlari bo‘yicha xalqaro

huquqiy hujjatlarni chop etish, ushbu mavzuga bag‘ishlangan konf

nsiya,

minar va tr ninglar o‘tkazishni qamrab oladi.

Hozirgi kunga qadar bola huquqlariga oid quyidagi kitoblar chop etildi:

-

“Bolalarni himoya qilish. Parlam nt a’zolari uchun qo‘llanma”;

-

“Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiya”, o‘zb k tilida 2000 nusxada nashr

etildi;

-

“Bola huquqlari to‘g‘risida konv nsiya va uning fakultativ protokollari”

o‘zb k tilida 2000 nusxada nashr etildi;

5

 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011. -B.7

---

11

-

“Inson huquqlari. Parlam nt a’zolari uchun qo‘llanma”, o‘zb k tilida 1000

nusxada nashr etildi;

-

“XMTning asosiy konv nsiyalari va tavsiyalari to‘plami”;

-

“Bolalar m hnatining eng yomon shakllariga barham b rish”, parlam nt

a’zolari uchun qo‘llanma (XMTning 182-sonli konv nsiyasini qo‘llash bo‘yicha

amaliy qo‘llanma).

-

Inson huquqlari umumjahon d klaratsiyasining 60-yilliga bag‘ishlangan

nashri;

-

“BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyasi va O‘zb kiston

spublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunini o‘z

ichiga olgan to‘plam (o‘zb k, rus va ingliz tillarida);

-

“Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zb kiston R spublikasi

Qonuniga sharhlar;

-

“Bola huquqlari: xalqaro shartnomalar to‘plami” el ktron kitobi;

-

Bakalavr va magistrlar uchun “Bola huquqlari” o‘quv qo‘llanmasi.

-

“Bola huquqlari” el ktron darsligi, shular jumlasidandir.

Mazkur adabiyotlar bugungi kunda, mamlakatimizda bola huquqlariga oid

huquqiy savodxonlikni oshirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan bir

qatorda bola huquqlari mavzusi O‘zb kistonda chop etilayotgan ko‘pgina yuridik,

iqtisodiy, p dagogik jurnal va gaz talarda ham yoritib k linayotganini ta’kidlash

joiz. Masalan, bola huquqlari masalasi Inson huquqlari bo‘yicha O‘zb kiston

spublikasi Milliy markazi, Ombudsman instituti va O‘zb kiston kasaba

uyushmalari k ngashi, “Ijtimoiy fikr” markazi tomonidan chop etib k linayotgan

“D mokratlashtirish va inson huquqlari”, “Ijtimoiy fikr va inson huquqlari”

jurnallari mualliflari uchun ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Har yili jurnal

sonlaridan biri butunlay O‘zb kistonda bola huquqlariga rioya qilish masalalariga

bag‘ishlanadi. “Bola va Zamin” ilmiy-ommabop jurnali esa, to‘laligicha bolalar,

mavzusiga bag‘ishlangan.

Bola huquqlariga oid xalqaro hujjatlar va milliy qonunchilikni o‘rganish

maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasbiy va oliy

---

12

ta’lim muassasalari xodimlari, p dagoglar va tibbiyot xodimlari, jurnalistlar,

huquqni muhofaza qilish tizimi xodimlari va sudyalar malakasini oshirish

tizimining o‘quv dasturlariga kiritilgan.

Bola huquqlarini ham nazariy, ham amaliy jihatlarini har tomonlama

o‘rganishga mo‘ljallangan mazkur darslik ham, bola huquqlariga oid yuqorida

qayd etilgan adabiyotlarni o‘rganilgan va ulardan foydalanilgan holda, ularning

yutuqlarini e’tirof etgan holda tayyorlangan bo‘lib, bola huquqlari tushunchasi, uni

rivojlanish evolyutsiyasi, bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy

huquqiy asoslari va m xanizmlarini o‘rganishda yangicha yondashilgan manba

hisoblanib, bola huquqlari bo‘yicha yuqorida qayd etilgan adabiyotlar va manbalar

bazasini yanada to‘ldiradi, d b hisoblaymiz.