Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

2. “Bola huquqlari” o‘quv kursi “Inson huquqlari” fanining maxsus sohasi

sifatida

Bola huquqlari masalalarini har tomonlama o‘rganishni maqsad qilib olgan

mazkur o‘quv kursi avvalombor, “Inson huquqlari” fani doirasida, uning maxsus

kursi sifatida shakllandi. “Inson huquqlari” fani esa, o‘z navbtida ijtimoiy fanlar

tizimida, bu fanlarning k simida shakllangan. “Inson huquqlari” fanining paydo

bo‘lishi to‘g‘risidagi g‘oyalar xorijda XX asrning 70–80-yillarida, mamlakatimizda

esa, 90-yillarda paydo bo‘lgan edi.

“Inson huquqlari” nomli darslikda inson huquqlarining fan sifatida

shakllanishi

13

 ko‘rsatib b rilgani holda, bu fan doirasida yangi shakllanayotgan

sohalar ham asoslab b rilgan

14

.

Bugunga k lib, bizning mamlakatimiz huquqshunosligida ham inson bola

huquqlari alohida fan sifatida shakllanib ulgurdi, d sak adashmaymiz. Jumladan,

mamlakat huquqiy adabiyotida, bola huquqlari bo‘yicha dastlabki darslik 2009-

yilda chop etilgan edi

15

. Bugungi kunda, bola huquqlari inson huquqlari bo‘yicha

darslik va o‘quv qo‘llanmalar

16

da alohida mavzu sifatida o‘rganilishi bilan bir

qatorda, bola huquqlariga bag‘ishlangan maxsus darslik va o‘quv qo‘llanmalar

17

13

 Qarang: Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. Darslik. –T.; Adolat, 2013. –B.12-18

14

 Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. Darslik. –T.; Adolat, 2013. –B.365-366

15

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI

nashriyoti, 2009. – 248 b t

16

Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. Darslik. –T.; JIDU, 2010; Muminov A., Tillabayev M. Inson

huquqlari. Darslik. 2 nashr. –T.; Adolat, 2013.; Mo’minov A. Tillabaev M. Inson huquqlari. Darslik 2-nashr. –T.;

Adilat, 2013; Gafurov A., Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. O‘quv qo‘llanma . –T.; Adolat, 2012.

17

 Muminov A., Tillabayev M. Bola huquqlari. El ktron darslik. 2011 y.; Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv

yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI, 2009. – 240 b t.; Bolalarni himoya qilish.

Parlam nt a’zolari uchun qo‘llanma. T.: YUNISEF, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zb kiston R spublikasi Milliy

markazi, 2006.; Prava r

nka: Uch bnik. /pod r d. A.X.Saidova. –T.: TGYuI, 2009. -251 s.; Raxmonov b.

Mahmudov F. Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro-huquqiy asoslari. –T.: CHASHMA PRINT, 2011. -144

b.; Bolalar g‘ayriijtimoiy harakatlarining oldini olish borasidagi dolzarb vazifalar va ustuvor yo‘nalishlar: (ilmiy-

amaliy konf

nsiya mat riallari) O‘zb kiston R spublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi voyaga yetmaganlar

ishlari bo‘yichcha komissiya, BMT Bolalar fondining (UNICEF) O‘zb kistondagi vakolatxonasi, O‘zb kiston

spublikasi Bosh prokuraturasining oliy o‘quv kurslari; mas’ul muharrir T.A.Umarov. –T.: YURIST-MEDIA

markazi, 2010. 378 b.; Ismailov B.I. Pravov  osnov  sist

 yuv nalnoy yustitsii. Uch bnoye posobiye. - T.:

2001.; Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –Toshk nt: Inson

huquqlari bo‘yicha O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011.-134 b.

;

Balog‘atga yetmagan bolalar

---

18

tayyorlandi va, shu asnoda mamlakatimizda bola huquqlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy

baza shakllana boshladi.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi yangi fanning shakllanishi nazariyaning yanada

rivojlanish zaruriyati va amaliyot ehtiyojlari bilan ham bog‘liq edi. Bu holat esa,

o‘z navbatida insonning tafakkuri va amaliyotining maxsuli hisoblangan yangi

fanlarni paydo bo‘lishiga olib k ladi.

Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, jamiyatning eng zaif qatlami

hisoblangan bolalarning huquqlarini ta’minlab b rish, bolalarni har tomonlama

yetuk komil inson bo‘lib tarbiyalash masalalari jamiyatimizda qadimdan muhim

masala bo‘lib k lgan. Bola, uning huquq va erkinliklari hamda qonuniy

manfaatlarini himoya qilish va yanada samaraliroq ta’minlash b rish masalasi,

bugungi kunda davlatning bosh siyosatiga aylandi. Vaholanki, davlatning k lajagi,

yosh avlodni qanchalik himoyalanganligi va ularni qay qanday tarbiya qilishga

bog‘liqdir.

Albatta, har qanday tarbiya avvalombor ta’lim tizimiga, uning sifatini yanada

yaxshilash va zamon talablari darajasiga ko‘tarish bo‘yicha katta vazifalar qo‘yadi.

Shuning uchun ham, mamlakatda barkamol avlodni tarbiyalashda bola bilan

bog‘liq ta’limga alohida e’tibor qaratish lozim. Bunda bola huquqlari ta’limini

rivojlantirish, uning uchun esa, “Bola huquqlari” fanini shakllanganligi muhim

ahamiyat kasb etadi. “Bola huquqlari” fani ham o‘z navbatida, “Inson huquqlari”

fani doirasida shakllanganligi ham alohida qayd etish lozim..

Chunki, huquqning alohida sohasi sifatida shakllanib bo‘lgan “Inson

huquqlari” fanining ham nazariy, ham amaliy jihatdan k ngayib, uning xalqaro va

milliy m xanizmlari takomillashib borayotgan bir paytda, uning yanada

ixtisoslashuvi yanada chuqurlashmoqda. Uning ixtisoslashuvi, alohida huquqiy

himoyaga muhtoj suby ktlarning o‘ziga xos himoya tizimi shakllanib

borayotganligi bilan xarakt rlanadi. Jumladan, inson huquqlari sohasida “Ayollar

huquqlari”, “Nogironlar huquqlari”, “Mahkumlar huquqlari”, “B morlar

huquqlariga oid xalqaro hujjatlar/ 

. – T.: Adolat.

2002. -231 b.

---

19

huquqlari” kabi aholining ijtimoiy zaif qatlami hisoblanuvchi alohida

kat goriyadagi shaxslar huquqlari shakllanmoqda. Bunday alohida kat goriyadagi

huquqli individlar, o‘zining jismoniy va ijtimoiy holati, alohida e’tibor talab etishi

tufayli jamiyatning t ng huquqli a’zosi sifatida rivojlana olishi, o‘z va

manfaatlarini himoya qila olishi, jamiyatning barcha farovonligi va

imkoniyatlaridan t ng darajada foydalana olishi uchun barcha insonlarga t gishli

bo‘lgan huquqlar bilan bir qatorda, alohida huquqlar, imtiyozlar hamda

kafolatlardan foydalanishadi.

18

Bunday huquqlar, imtiyozlar va kafolatlar davlat tomonidan, shu bilan birga

xalqaro hamjamiyat tomonidan ham taqdim etiladi. Shu nuqtai-nazardan ham,

jismoniy va aqliy jihatdan kamolotga yetmagan, maxsus ravishda muhofaza va

g‘amxo‘rlikka, binobarin, tug‘ilguncha va tug‘ilgandan k yin ham munosib

darajadagi huquqiy himoyaga muhtoj bolalarga taqdim etilayotgan alohida

huquqlar, imtiyozlar va kafolatlarni qamrab oluvchi xalqaro va milliy huquqiy asos

va m xanizmlarni o‘z ichiga qamrab olgan - “Bola huquqlari” d gan inson

huquqlarining maxsus sohasi shakllandi. Bola huquqlari o‘zining alohida xalqaro

va milliy m ’yoriy bazasi va himoya m xanizmi bilan ham boshqa ayrim

kat goriyadagi inson huquqlaridan farq qiladi.

Bola, agar jismoniy va aqliy jihatdan kamolotga yetishmagan bo‘lsa, maxsus

ravishda muhofaza va g‘amxo‘rlikka, binobarin, tug‘ilgunga qadar va tug‘ilgandan

yin ham munosib darajadagi huquqiy himoyaga muhtoj bo‘ladi.

Bolalar alohida g‘amxo‘rlik va yordam huquqiga egadirlar. Jamiyatning

asosiy tashkiloti hisoblanish oila va atrof-muhit uning barcha a’zolari, ayniqsa,

bolalar o‘sib ulg‘ayishlari va farovonlikka ega bo‘lishlari, sog‘lom va har

tomonlama uyg‘unlashgan holda kamolotga yetishi uchun u oila g‘amxo‘rligida,

baxt, m hr-muhabbat va ongli tushinish vaziyatida o‘sishi, jamiyatda mustaqil

hayotga to‘la tayyorlanishi, ayniqsa tinchlik, qadr-qimmat, sabr-toqat, huquq va

erkinliklar, t nglik va birdamlik ruhida tarbiyalanishi lozim.

18

 Muminov A., Tillabayev M. Inson huquqlari. Darslik. –T.; Adolat, 2013. –B.365

---

20

Har bir bola uchun ko‘zda tutilgan barcha huquqlarni, h ch qanday

kamchiliklarsiz, irqi, tana rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa e’tiqodlari,

milliy etnik yoki ijtimoiy k lib chiqishi, bolaning sog‘lig‘i va tug‘ilishi, uning

onasi yoki qonuniy vasiysi yoki boshqa biron-bir holatlardan qat’iy nazar hurmat

qilinishi va huquqlari ta’minlanishi k rak.

Bularni amalda bajarilishi uchun ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullanuvchi

davlat va xususiy muassasalar, sudlar, ma’muriy yoki qonun chiqaruvchi organlar

tomonidan bolaning huquqlari va manfaatlari yaxshiroq ta’minlanishiga e’tibor

rilishi lozim.

Ma’lumki, huquqiy hujjatlar asosida har bir bola tug‘ilgan zahoti ro‘yxatga

olinadi va tug‘ilgan daqiqasidan boshlab ism bilan aytilish va fuqarolikka ega

bo‘lish, shuningd k iloji boricha o‘z ota-onasini bilish va ular g‘amxo‘rliklaridan

bahramand bo‘lish huquqlariga egadir.

Shuningd k bola o‘zining fikrini erkin ifodalash vijdon va din erkinligi,

bilim olish, dam olish hamda ota-onasi turli davlatlarda yashayotgan bola alohida

holatlardan tashqari, otasi va onasi bilan muntazam ravishda shaxsiy munosabatlar

va to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar bog‘lab turish huquqiga haqli hisoblanadi.

Hozirgi zamonning dolzarb vazifalaridan biri, bu bola huquqlari va

erkinliklarini har tomonlama ta’minlanishi va himoyalanishini amalda qonunlar

asosida bajarilishini ta’minlash orqali bolalarni barkamol o‘stirish hamda

jamiyatning har tomonlama yetuk a’zosi sifatida tarbiyalash hisoblanadi. Bunday

vazifani muvaffaqiyatli bajarishda bola huquqlari va erkinliklariga bag‘ishlangan

mazkur o‘quv kursi, albatta muhim ahamiyat kasb etadi.