Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Shox  aldamchisi
  –  yashil  yoki  qo’ng’ir  tusda,  yaltiroqligi  shishasimon, 
qattiqligi  5,5  –  6,  ulanish  tekisligi  mukammal,  zichligi  3,1  –  3,3  gr/sm
3
.  Shox 
aldamchisini  magmatik  tog’  jinslaridan  granit,  granodiorit,  siyenit,  tuf  kabilarda, 
metamorfik tog’ jinslaridan slanetslarda uchratish mumkin.  
 
Aktinolit
  –  fizik  xususiyati  jihatidan  shox  aldamchisiga  xos  bo’lib, 
tolasimon,  rangi  yashil  holda,  asosan,  metamorfik  tog’  jinslaridan  slanetslarda 
uchraydi.  
 
Slyudalar
  –  bir  qator  tog’  jinsi  hosil  qiluvchi  minerallardan  iborat, 
ulanish  tekisligi  juda  mukammal  nozik  plastinkalarga  ajraladi.  Hosil  bo’lishi 
jihatidan  endogen  va  metomorfik  minerallarga  kiradi.  Eng  ko’p  tarqalgan 
slyudalardan  oq  slyuda  –  muskovit  va  qora  sluyuda  –  biotitdir.  Slyudalar 
magmatic,  metomorfik  va  cho’kindi  tog’  jinslarida  uchraydi.  Nurash  jarayoni 

---

41 
 
 
davomida tarkibida slyudasi bo’lgan tog’ jinslarining qavatlarga ajralishi natijasida 
mustahkamligi kamayadi. Slyudalar xalq xo’jaligida juda ko’p qo’llaniladi (asosan, 
elektrotexnika, issiqlik sohalarida). 
 
Biotit
 – slyudalar turkumiga kiruvchi rangi qora, qo’ng’ir, ba’zan qizg’ish 
sariq va qizg’ish yashil, yaltiroqligi shishasimon, ulanish tekisligi o’ta mukammal, 
qattiqligi  2–3  ,  solishtirma  og’irligi  3  –  3,12  gr/sm
3 
mineral.    Biotit,  asosan, 
magmatik  tog’  jinslari  tarkibida  juda  ko’p  uchraydi.  U  ba’zida  metamorfik  tog’ 
jinslaridan  slanets  va  gneyslar  tarkibida  ham  bo’lishi  mumkin.  Biotit  kimyoviy 
nurash  natijasida  parchalanadi  va  natijada  gilli  minerallar  hosil  bo’ladi.  Biotitdan 
buyumlarni bezashda yaltiroq mahsulot sifatida foydalaniladi. 
 
Muskovit 
–  rangi  sarg’ish,  kulrang,  yashil,  ba’zan  qizg’sh  tuslarda 
bo’ladi.  Uning  ayrim  varaqchalari  rangsiz.  Muskovit  tovlanib  turuvchi 
yaltiroqlikka  ega,  qattiqligi  2–3.  Uning  ham  ulanish  tekisligi  o’ta  mukammal, 
solishtirma  og’irligi  2.76  –  3,1  gr/sm
3
.  Muskovit  slyudalar  tarkibiga  kiruvchi 
minerallar  orasida  tabiatda  eng  ko’p  tarqalgan  mineral  hisoblanadi.  Muskovit 
minerali intruziv tog’ jinslari tarkibida juda ko’p miqdorda hamda metomorfik tog’ 
jinslarida uchraydi.  
 
Olivin
  –  sariq,  yashil  bo’lib,  shishasimon  va  yog’li  yaltiroqlikka  ega, 
ulanish tekisligi mukammal, sinishi chig’anoqsimon, qattiqligi 6,5 – 7, zichligi 3,4 
–  4,35  gr/sm
3
.  Olivin  magmatik  tog’  jinslaridan  diabaz,  basalt,  dunit  va  peridotit 
tarkiblarida  uchraydi.  Olivin  kristallari  qimmatbaho  tosh  sifatida  ishlatiladi. 
Olivinli tog’ jinslari o’tga chidamli material sifatida ishlatiladi.  
 
Talk
  –  metamorfik  mineral  bo’lib,  rangi  oq  yashil  va  sariq.  Chizig’ining 
rangi  oq,  yaltiroqligi  yogli,  qattiqligi  1,  ulanish  tekisligi  mukammal,  asosan  talkli 
slanetslarda,  ohaktoshlarda  uchraydi.  Talk  kislotaga,  o’tga  chidamli  material 
sifatida elektrotexnika va kulolchilik sanoatlarida ishlatiladi.  
 
Serpentin
 – talk mineralidan tarkibida magniy elementining ko’pigi bilan 
farqlanadi.  Agar  tog’  jinsining  tarkibida  serpintin  bo’lsa,    serpintinit  deb  ataladi. 
Yaltiroqligi  tolasimon  bo’lsa,  azbest  deb  yuritiladi.  U  metamorrik  yo’l  bilan  hosil 

---

42 
 
 
bo’lib, ko’pincha sof holda uchraydi. Azbestdan o’tga va kislotaga chidamli modda 
sifatida  foydalaniladi.  U  o’tga  chidamli  to’qimalar  to’qishda  qoplamalar  o’rnida 
ishlatiladi.  
 
Xlorid
  –  yaproqsimon  shakldagi  mineral,  rangi  oq  yashildan  to’q 
yashilgacha, tovlanuvchi  yaltiroqlikka ega, qattiqligi 2  – 2,5, ulanish teksiligi o’ta 
mukammal,  zichligi  2,6  –  2,85  gr/sm
3
.  Xlorid  metomorfik  yo’l  bilan  hosil  bo’lib, 
xloridli  slanetslar  tarkibida,  oz  miqdorda  magmatik  va  cho’kindi  tog’  jinslarida 
uchraydi.