Materialshunoslik indd

Zаnglаmаs po‘lаtlаr. 

Zаnglаmаs po„lаtlаr turli аtrоf-muhitdаgi vа аsоsаn ochiq аtmоsfеrа kоrrоziyasigа 

qаrshi turа оlish хususiyatigа egа bo„lgаn mаtеriаllаr guruhini tаshkil qiladi. Bundаy qоtishmаlаrning аsоsiy 

qo„shimchа  elеmеnti-хrоmdir.  Bundа  qоtishmаdа  хrоmning  kоnsеntrаtsiyasi  11%  dаn  kаm  bo„lmаsligi 

lоzim.  Nikеl  vа  mоlibdеn  elеmеntlаri  hаm  qo„shilishi  qоtishmаning  kоrrоziyagа  qаrshilik  хоssаsini 

yaхshilаydi.

 

Zаnglаmаs po„lаtlаr qo„shimchаlаr turigа vа mikrоstrukturаsigа nisbаtаn 3 turgа bo„linаdi: – mаrtеnsitli, 

fеrritli  vа  аustеnitli.  Bu  mаtеriаllаrning  хоssаlаrini  kеng  ko„lаmdа  o„zgаrtirish  imkоniyati, 

kоrrоziyabаrdоshli  qаtоr  vаriаntlаri  ulаrni  аniq  maqsadli  yo„nаl-  tirilgаn  turli  sоhаlаrdа  qo„llаsh  imkоnini 

bеrаdi.

 

Mаrtеnsit  zаnglаmаs  po„lаtlаri  tеrmik  ishlаsh  yo„li  bilаn  bu-  tun  qоtishmа  mikrоkоmpоnеntlаrini 

аsоsiy bir ko„rinishgа, ya‟ni mаrtеnsit strukturа hosil qilish оrqаli оlinаdi.

 

---

Fеrritli  zаnglаmаs  po„lаtlаr  α-fеrrit  (hаjmi  mаrkаzlаshgаn  kristаll) dаn  tаshkil  tоpаdi.  Аustеnit  vа  fеrrit 

po„lаtlаrni sоvuqlаyin ishlоv bеrish оrqаli mustаhkаmligini оshirish mumkin.

 

Аustеnit zаnglаmаs po„lаtlаrining ko„p qismi kоrrоziyabаrdоsh po„lаtlаr hisоbigа kirаdi, nikеl vа хrоm 

miqdоrigа  qаrаb  bеlgilаnаdi. Bu  po„lаtlаr  ko„p  miqdоrdа  ishlаb  chiqаrilаdi.  Mаrtеnsit  vа  fеrrit  po„lаtlаr 

mаgnit хоssаlаrigа egа, аustеnit zаnglаmаs po„lаtlаri mаgnit хоssаlаrni nаmоyon etmаydi.

 

Аyrim  zаnglаmаs  po„lаtlаr  ko„pinchа  yuqоri  hаrоrаtli  vа  judа  оg„ir shаrоitdаgi  muhitlаrdа  ishlаtilаdi. 

Bundа  ulаr  оksidlаnishgа  qаrshilik bilаn  birgа  yuqori  mехаnik  хоssаlаrini  hаm  sаqlаb  turishi  lоzim.  Bu 

mаtеriаllаrning оksidlоvchi muhitdа ishlаsh qоbiliyati 1000

0

C gаchа sаqlаnib turаdi.

 

Zаnglаmаs  po„lаtlаrning  bundаy  turlаrigа  quvurlar,  yuqоri  hаrоrаtli  bug„  quvurlar,  eritish  pеchlаrini, 

samolyot, rаkеtа vа аtоm elеktr stаnsiyalаrining qurilmаlаrini tаyyorlаshdа ishlаtilаdi.

 

Po„latlarning  doimiy  qo„shimchalari  (unsurlari,  begona  jinslari)  ga  marganets,  kremniy,  fosfor  va 

oltingugurt,  shuningdek,  kislorod  va  vodorod  gazlari  kiradi.  Birinchilarining  miqdori,  odatda,  0,8%  (Mn), 

0,5%  (Si),  0,05%  (P  va  S)dan  oshmaydi.  Bu  elementlarning  miqdori  maxsus  po„latlarda  ko„proq  bo„ladi. 

Marganets  va  krem-  niy  foydali  unsurlar  hisoblanadi.  Masalan,  marganetsni  po„latga,  uni 

“nordonlashtirish”,  ya‟ni  zararli  temir  oksidini  yo„qotish  uchun  qo„shiladi:  Mn+FeO→MnO+Fe.  Bundan 

tashqari,  u  oltingugurtning  zararli  birikmalarini  bog„lab  tashlaydi:  Mn+FeS→MnS+Fe.  Shu  tu-  fayli 

po„latning  mustahkamligi  sezilarli  oshadi,  lekin  plastikligi  ilga- rigidek  saqlanib  qoladi,  FeS  bor  bo„lgani 

uchun  yuqori  haroratlarda  po„latning  mo„rtligi  (krasnolomkost)  yo„qoladi.  Kremniy  ham  po„latni 

“nordonlashtiradi”:  2FeO+Si→2Fe+SiO

2

.  U  po„latning  oquvchanlik  chegarasini  ko„taradi,  natijada  sovuq 

holatda bosim bilan ishlov be- rish yomonlashadi. Shu sababdan shtamplab ishlanadigan po„latlar tarkibida 

kremniy miqdori kam bo„lishiga harakat qilinadi.

 

Fosfor  va  oltingugurt  zararli  jinslar  hisoblanadi.  Fosfor  po„latning  plastikligi  va  qovushqoqligini 

kamaytiradi,  sovuq  holatda  sinuv-  chanligini  oshiradi,  shuning  uchun  uning  miqdorini  cheklashga 

(0,025…0,045%) harakat qilinadi. Biroq ba‟zan, po„latni qirqib ish- lashni osonlashtirish va po„lat mis bilan 

tutashib  ishlaganda  korro-  ziya  bardoshliligini  oshirish  uchun  ataylab  qo„shiladi.  Oltingugurt  po„latlarda 

sulfid  –  FeS  ko„rinishida  bo„ladi,  u  temir  bilan  birga  erish harorati  988 

0

C  bo„lgan  evtektika  hosil  qiladi. 

Evtektika donlarning chegaralari bo„yicha joylashadi va issiq holda bosim ostida ishlash ha- roratlarida po„latni 

mo„rt  qilib  qo„yadi  (evtektika  erib  ketib,  donlar  ora-  sidagi  bog„lanish  kuchsizlanib  qoladi).  Marganets 

qo„shilganda temir sulfid plastinkasimon marganets sulfidga aylanadi, uning erish harorati 1620

0

 C. Oltingugurt 

po„latlarning  zarbali  qovushqoqligini,  plastikligi-  ni,  chidamlilik  chegarasini,  payvandlanuvchanligi  va 

korroziyabar-  doshliligini  pasaytiradi.  U po„latga  rudalarni  eritishda, shuningdek,  metall pech gazlari bilan 

o„zaro ta‟sir qilganda tushib qoladi.

 

Azot va kislorod po„latda mo„rt oksidlar va nitridlar (FeO, SiO

2

, Al

2

O

3

, Fe

4

N va b.) ko„rinishida yoki erkin 

holida nuqsonlarga joylashib (g„ovaklar, darzlar) uchraydi. Bu elementlar po„latning sovuq holda mo„rtligini 

oshiradi  va  chidamlilik  chegarasini  pasaytiradi.  Azotning  miqdori  ko„p  bo„lsa,  po„lat  “deformatsiyali 

qarish”ga  uchraydi,  chun- ki  azot  dislokatsiyalarning  harakatiga  xalal  beradi  va  plastiklikni kamaytiradi. 

Vodorod  qattiq  qotishmaga  yoki  g„ovaklarga  joylashib oladi,  po„latni  g„oyatda  mo„rt qilib  qo„yadi.  Uning 

miqdori bolg„ala- nayotgan po„latda ko„p bo„lsa, flokenlar- oval shaklli darzlar hosil bo„ladi. Ularning siniq 

joylari  oq  dog„  ko„rinishida  bo„ladi.  Bunday  nuqson  –  metall  ichdan  uzilgani  haqida  xabar  beradi. 

Flokenlarning  oldini  olish  uchun  po„latni  qizigan  holda  deformatsiyalab  bo„lib,  asta sovitiladi  yoki  250 

0

C 

haroratda uzoq ushlab turiladi.

 

Zararli  unsurlar  (begona  jinslar)ning  miqdori  po„latni  olish  va  nordonlashtirish  usullariga  ko„p  darajada 

bog„liq.  Masalan,  kislorod, vodorod  va  azot  gazlarini  kamaytirish  uchun  po„lat  qayta  eritiladi  va  vakuum 

sharoitida quyiladi.

 

Uglerod mashinasozlik cho„yanlari strukturasida grafit ko„rinishida bo„ladi. Grafit miqdori cho„yanda ko„p 

(bir  necha  foizgacha),  mexa-  nik  xususiyatlari  atrofidagi  metall  fazaning  xususiyatlaridan  yomon  bo„lgani 

sababli  grafit  qo„shilmalar  mustahkam  matritsada  darzlar  va bo„shliqlar  hosil  qilib,  cho„yanni  ojizlantirib 

qo„yadi.

 

Tabiiyki,  cho„yanda  uglerod  grafit  ko„rinishida  qancha  ko„p  va  uning  qo„shilmalari  qanchalik  siyrak 

bo„lsa, cho„yanning mustah- kamligi, ayniqsa, cho„zilishda, shunchalik past bo„ladi. Biroq ba‟zi holatlarda, 

grafit  ijobiy  omil  sifatida  namoyon  bo„ladi  –  cho„yanning  qirqib  ishlanuvchanligini  yaxshilaydi,  unga 

antifriksion xususiyatlar beradi, titrashlar va zarbalarni so„ndiradi.

 

Cho„yanning  strukturasi  va  xususiyatlari  kremniy  miqdoriga  (0,3…5,0%)  jiddiy  bog„liq,  u  grafitlanish 

---

 

 

jarayonini  kuchaytiradi.  Marganetsning  doimiy  (ya‟ni  tabiiy)  qo„shilmalari  (0,5…0,8%)  cho„yanlarning 

mexanik  xususiyatlarini  yaxshilaydi  va  ular  grafit-  lanishiga  qarshilik  qiladi.  Fosfor  cho„yanda  (odatda, 

ko„pi  bilan  0,2…0,3%)  erigan  holatda  uchraydi.  U  cho„yanning  suyuq  oquvchan-  ligini  va  yeyilishga 

bardoshliligini oshiradi, shuningdek, mo„rtligiga

 

sabab  bo„ladi,  chunki  miqdori  0,5…0,7%  bo„lganda  erish  harorati

 

950 

0

C bo„lgan, mo„rt fosfidli evtektika (Fe+Fe P+Fe C) hosil qiladi.

 

3 

3

 

Shunga  qaramay,  fosfor  cho„yanning  qirqib  ishlanuvchanligini yomonlashtiradi,  shuning  uchun  miqdori 

cheklanadi (0,12%), yuqori bardoshli cho„yanlarda undan ham kam (0,03%). “Temir-uglerod” qotishmasiga, 

uning  xususiyatlarini  yaxshilash  maqsadida  maxsus  elementlar  qo„shiladi,  ular  “