Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

22

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Davlat va huquq nazariyasi ish ko‘radigan umumiy metodlardan yana 

biri 

metafizikadir

. «Metafizika» yunoncha so‘z bo‘lib, ma’nosi – «fizika keti-

dan keladigan narsa» degani. U hozirgi paytda fanda «qotib qolgan fikr yuri-

tish usuli» ma’nosida ishlatiladi. Ushbu metoddan foydalanib ilmiy izlanish 

olib boruvchilar davlat va huquq ilgaridan mavjud bo‘lgan, bundan keyin ham 

bo‘ladi, ular abadiy va o‘zgarmasdir, hech qanday boshqa ijtimoiy hodisalar 

bilan ichki aloqadorlikda emas, ular rivojlanishda emas, qanday bo‘lsa shun-

dayligicha saqlanib qoladi, deb fikrlaydilar

1

. Metofizika sof ilmiy, ijodiy metod 

emas, u davlat va huquq hodisalarining tub mohiyatini ilmiy ravishda ochib 

berolmaydi.

Davlat va huquq nazariyasining umumiy metodlari bilan bir qatorda 

uning mavzusini yoritishga yordam beruvchi maxsus va xususiy ilmiy metod-

lari ham mavjud. Bu metodlar quyidagilardan iborat: mantiqiy metod, tarixiy 

metod, sistemali – strukturali o‘rganish metodi, qiyosiy-huquqiy metod, aniq-

sotsiologik metod, statistik-matematik metod, kibernetika metodi, ijtimoiy-tajri-

ba metodi va boshqalar.

Mantiqiy metod

 – davlat va huquq hodisalarining mohiyatini, asosiy 

mazmunini nazariy shaklda, mavhumlashtirilgan tarzda, mantiq qonunlari aso-

sida o‘rganish usulidir. U oqilona, asoslantirilgan (isbotlangan) va izchil xulosa 

chiqarishni nazarda tutadi.

Mantiq (logika) eng umumiy tarzda ta’riflaganda, to‘g‘ri, haqqoniy ilmiy 

fikr yuritish, fikr yuritishdagi ichki uyg‘unlik va o‘zaro mutanosiblikdir. Man-

tiq fikrning tuzilishini, turli fikrlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlarni, haqiqat 

bilimga erishishning shart-sharoitlari va qonun-qoidalarini o‘rganadi. Dialek-

tik mantiq tafakkurning umumiy qonuniyatlarini tahlil etadi. U inson tafak-

kurining «charxlanishi»ga ko‘maklashadi, uning izchil, ziddiyatlardan xoli va 

asos-e’tiborli bo‘lishini ta’minlaydi

2

. Demak, asosiy mantiqiy talablar – fikrni 

aniq, izchil, ziddiyatsiz, asosli, isbotli ifodalashdan iborat.

Mantiqiy metod davlat va huquq voqeliklari haqida to‘g‘ri (haqqoniy) 

bilimlar hosil qilish, ularni yoqlab chiqish va asoslashda mantiq qonun-

qoidalaridan foydalana bilishni o‘rgatadi. Shuningdek, mazkur metod turli 

fikrlarni mantiqiy tahlil qila olish, o‘z fikrini ixcham, lo‘nda va eng muhimi, 

ishonarli, asosli qilib bayon etish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Ilmni mantiqiy 

usul va vositasida o‘rganishda avvalgi bilim (xulosa) keyingi bilim (xulosa) 

uchun asos bo‘ladi. Ilmiy-nazariy xulosalarni shakllantirishda 

mantiq sillo-

gizmlariga 

tayanish lozim bo‘ladi. 

1 

Qarang: Davlat va huquq nazariyasi // professorlar H. Boboyev va H. Оdilqoriyevlarning umumiy 

tahriri ostida. – T., 2000. 12–13-betlar.

2 

Falsafa: qomusiy lug‘at (mas’ul muharrir Q. Nazarov). – T., 2004. 220–221-betlat.

---