A. N. Aripov, G’. R. Abdullayev, O. N. Imomov

 
3.
 
Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqarorligi 
ta’minlash 
 
Ma’lumki, Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash, har 
qanday  favqulodda  vaziyatlarda  (harbiy  yoki  tinchlik  davrlarida)  fuqaro 
muhofazasining asosiy vazifalardan hisoblanadi.
 
Favqulodda vaziyatlarda  Xalq  xo’jaligigi tarmoqlari  barqarorligi deyilganda, 
ularning  rejalashtirilgan  mikdorda  sifatli  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishi  yoki  biror 
avariya  natijasida  shikastlangan  ishlab  chiqarish  korxonalarida  juda  kiska  vaqtda 

---

 
 
68 
tiklash ishlari tushuniladi. Xalq xo’jaligigi tarmoqlarini barqaror ishlashiga quyidagi 
omillar ta’sir etadi: 
Tabiiy  ofatlar,  ishlab  chiqarish  avariyalari,  fojialar  hamda  umumiy  kirgin 
qurollarining  birlamchi  va  ikkilami  ta’sir  omillaridan  ishchi  xizmatchilarni 
muhofaza qilish; 
Yuqoridagi  ta’sir  omillariga  inshootlar  muhandisteh:  kom’lekslarining 
chidamliligi; 
Ishlab  chiqarish  korxonalarini  kerakli  materiallar  bilan  (hom  ashyo,  yokilgi, 
gaz,  suv,  elektr  kuvvati)  barqaror  ta’minlash;  •  Ishlab  chiqarish  va  fuqaro 
muhofazasini barqaror hamda surunkali boshkarish; 
Obe’ktning ishlab chiqarish tarmogi buzilgan joyida kJTIning tiklash ishlarini 
boshkarish darajasi. 
Yuqoridagi  omillar  nafakat  inshootlarning  barqarorligini  ta’minlaydi,  balki 
ularning  darajasini  ham  oshiradi.  SHu  bababdan  ham  hozirgi  davrda  tinchlik 
davrdagi favquloddagi vaziyatlarda sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining barqaror 
ishlashini ta’minlash katga ahamiyat kasb etadi. 
Umuman  olganda  Xalq  xo’jaligigi  tarmoqlarining  barqarorligiga  5  ta  asosiy 
omillarni kullash orqali erishish mumkin: 
a) O’z vaqtida ogohlantirish; 
 
b) Himoya inshootlarvdan foydalanish; 
v) Yakka tartibda sak’ovchi va tibiiy vositalardan foydalanish; 
g) evakuatsiyani kullash; 
d) Hom ashyo, materiallar, elektr kuvvati, gaz, suv bilan ta’minlash. 
 
Favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqarorligini 
ta’minlash uslublari 
Favqulodda  vaziyatlarda  (tinchlik  va  harbiy  davrlarda)  Xalq  xo’jaligigi 
tarmoqlarining  barqaror  ishlashini  ta’minlash  yullari  va  usullari  turli  hidtsa  bo’lib, 
har bir korxona bajaradigan ishlarining xususiyatlariga qarab olib boriladi. Hozirgi 
bozor  iqtisodiyoti  davrida,  iqtisodiy  jihatidan  eng  qulay  yulni  tanlash,  barcha 
korxona o’z inshootini, fuqarolarni muhofaza kiluvchi obe’kt sifatida, vaziyatni har 
tomonlama  muhokama  etib,  keyin  uning  barqaror  ishlashini  ta’minlash  yuli  va 
usulidan foydalanishi kerak. 
Inshootlar  barqarorligini  baholashda  maxsus  uslubiy  ko’rsatmalarga  amal 
qilinadi.  Xalq  xo’jaligigi  tarmoq’arini,  inshootlar  barqarorligini  baholashda, 
hisoblashda, quyidagi kursatgichlardan foydalaniladi: 
a) SHikastlantiruvchi kursatgichlarning eng yuqori kiymati; 
b)  Inshootlar  va  ularning  elementlari  tavsifnomasi  (kanaka  material,  qanday 
tartibda qurilgan, uning zilzila bardoshligi). 
Odatda favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta’sir etuvchi omilar va ularning 
kiymati  fuqaro  muhofazasi  shtabi  tomonidan  beriladi,  agar  unday  ma’lumot 
kelmasa,  u  holda  hisoblash  yuli  bilan  shu  yerning  uzida  aniqlanadi.  Agar  bu 
ma’lumotlarni  shu  yerning  uzida  ham  aniqlash  imkoni  bulmasa,  u  holda  bu  ta’sir 
etuvchi  omilarning  ta’miniy  kiymatlari  asosida  kuchsiz,  urtacha  va  kuchli 
shikastlantirish hududlarini aniqlash mumkin. 

---

 
 
69 
Masalan, silkinishidan (ballga qarab), yadro quroli ishlatilganda ta’sir etuvchi 
tulkinni  hosil  qiladigan  ortiqcha  bosim  (AR)  kiymatiga  qarab  inshootlarturli  hil 
darajada shikastlanadi. 
Jumladan, silkinishining 5, 6, 7, 8, 9 ballarida yoki qurolini ARf k 10, 20, 30, 
40 K’A faktorlarida kimyo, qayta ishlash, radioelektrotexnika, meditsina va shunga 
sanoat korxonalarida shikastlanish ruy berishi mumkin. Mashinasozlik, oziq - ovqat, 
metallurgiya  va  shunga  uhshash  korxonalarida  esa  silkinishining  5,6,7,8,9,  10,  11 
ballarida  hamda  10,  20,  30,  40,  50,  60  K’A  ortiqcha  bosim  hosil  dalinganda 
inshootlar talafotlanishi mumkin. 
Albatta, bu ma’lumotlar yuqoridagi sanoat korxonalar xususiyatlarini hisobga 
olgan holda qurilgan inshootlar sifatida qarab, ho’losa chikariladi. 
Sanoat  inshootlarining  seysmik  tulkinlar  ta’siriga  chidamlilik  darajasini 
baholashda,  uning  elementlarida  (tseh,  uchastka,  tizim)  chikarilayotgan  mahsulot, 
inshootlar  har  kaysi  elementlarning  omillari  ta’sirida  (bosim,  tulkinlar)  urtacha 
buzilishga  chidamliligiga  qarab  inshootni  butun  uzini  chidamligi  hakida  ho’losa 
chikariladi. 
Odatda  seysmik  tulkinlar  ta’sirida  buzilgan  inshoot  va  uning  elementlarini 
kiska  vaqt  ichida  hamda  iqtisodiy  jihatidan  qulay  darajada  tiklash,  usha  inshoot 
chidamliligini oshirishning eng qulay yuli hisoblanadi. 
Yuqorida  aytilgan  uslublar  asosida  yoruglik  nurlanish,  utuvchi  radiatsiya  va 
boshka ta’sir faktorlari ta’sirida ham inshoot va uning elementlarining barqarorligini 
(chidamliligani) ham aniqlash mumkin va barqaror ishlashini ta’minlash imkoniyati 
yaratiladi.  Jumladan,  (u)  nuri  ta’sirida  inshootlarni  chidamliligi,  shu  obe’ktga 
keladigan  maksimal  (u)  nur  dozasi,  obe’ktdagi  odamlarning  shikastlanish  darajasi, 
asbobuskuna,  jihozlarning  buzilishi  va  boshka  ta’sirlar  orqali  usha  inshootlarning 
chidamliligi baholanadi. 
Agar tulkin zarbasida hosil buladigan ortiqcha bosim kiymati, usha inshootni 
chidamlilik  (3050  K’A  atrofida)  darajasida  bo’lsa,  u  holda  0,51  MT  qurol 
portlatilganda  ham  utuvchi  nur  kiymati  kichik  buladi  (520  rad.  dan  oshmaydi). 
Butsday holatda usha ishlab chiqarish inshooti va uning faoliyatiga u deyarli ta’sir 
etmaydi.