A. N. Aripov, G’. R. Abdullayev, O. N. Imomov

10 – rasm. Zaharli moddalar manbalari 
 
Surunkali  zaharlanishlar,
 
organizmga  oz-oz  miqdordagi  zaharlarning  uzoq 
vaqt  asta-sekin  yig’ilishi  natijasida  yuzaga  keladi.  Organizmda  zaharning  o’zi 
yig’ilishi  yoki  o’zgarishlar  keltirib  chiqarishi  mumkin.  Masalan,  benzoldan  o’tkir 
zaharlanishda  asosan  asab  tizimi  zarar  ko’radi  va  narkotik  ta’sir  kuzatiladi, 
surunkali  zaharlanishda  esa  qon  ishlab  chiqarish  tizimi  zararlanadi.  Surunkali 
zaharlanishlar  belgilariga  ko’ra  o’tkir  zaharlanishlarga  o’xshash  bo’lsada,  biroq 
asta-sekin rivojlanadi va birmuncha surunkali kechadi.  
Ishlab  chiqarish  zararlari  boshqa  salbiy  oqibatlarga  ham  sababchi  bo’ladi. 
Ular organizmning biologik qarshiligini pasaytiradi, yuqori nafas yo’llari, o’pka sili, 
yurak-tomir  tizimi  kasalliklari  rivojlanishiga  imkoniyat  yaratadi.  Undan  tashqari 
zararlar  allergik  ta’sir  ko’rsatishi  natijasida  bronxial  astma,  ekzema  va  boshqa 
kasalliklarni keltirib chiqaradi. 
Zaharli  gazlar  kimyoviy  kurollar  sifatida  xam  keng  ko’llanilgan.  Ayniqsa 
1914-1918  yillarda  Germaniya  tomonidan  ko’p  qo’llanilgan.  1935  yilda  Italiya 
Abbesiniyada, Yaponiya esa Xitoyda, Amerika 1952-1953 yillari Koreyada, so’ngra 
Vetnamda  qo’llagan..  Kimyoviy  gazlarning  bir  turi  chechen  zo’ravonlariga  qarshi 
Moskvada ham qo’llanilgan. 
Havoga  tarqalgan  zaharli  moddalarni  shartli  ravishda  ikki  guruhga  bo’lish 
mumkin:  
1. Tezda parchalanib ketadigan zaharli moddalar, 
2. Barqaror zaharli moddalar. 
Barqaror zaharli moddalar o’z navbatida fiziologik ta’siriga qarab ham 
bo’linadi: 
- teri-kasalligini keltirib chiqaruvchilar - i’rit, lyuizit. 
- ruxiy zaharlovchi(nervno’aralitik)lar - tabun, zarin, zoman. 
- ko’zni achishtiruvchi (lakrimator)lar –xloratsetofenon, brombenziltsianid.  

---

 
 
60 
Bu  zaharli  moddalar  asta  sekinlik  bilan  bug’lanadi  va  bir  necha  kungacha 
ta’sir kuchiga ega bo’ladi. 
Tezda  parchalanib  ketedigan  zaharlovchi  moddalar  ham  o’z  navbatida 
quyidagilarga bo’linadi: 
- umumiy zaharlovchi moddalar-tsian kislota, xlortsian; 
- bo’g’uvchi zaharlovchi moddalar - fosgen, difosgen; 
-  aksa  keltiruvchi  zaharlovchi  moddalar  –  adamsit,,  difenilxlorarsin.  Bu 
zaharlovchi  moddalar  yerning  ustki  atmosferasida  tezda  bug’lanib  chiqib  tez  ta’sir 
qilish xususiyatiga egadir.