O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

 

d

Q

=kdF 



 



t 

 

 

 

 

(4) 

 

Butun  F  yuza  bo‘ylab  uzatilgan  issiqlik  oqimi  (11.4)  tenglamani 

integrallashdan aniqlanadi: 







F

t

kdF

0

Q

=

rt

o

t

kF

'



 

 

 

 

(5) 

Bunda  

rt

o

t

'



 - butun isitish yuzasi bo‘ylab temperaturaning o‘rtacha logarifmik 

bosimi. Agar issiqlik uzatish koeffitsienti issiqlik almashinuv yuzasi buylab ancha 

o‘zgarsa, u holda uning o‘rtacha qiymati olinadi: 

n

n

n

rt

o

F

F

F

k

F

k

F

k

F

k

...

....

2

1

2

2

1

1

'













 

U holda   

rt

o

k

'

= const   bo‘lganda (5) tenglama quyidagi ko‘rinishga keladi: 







F

rt

o

tdF

k

0

'

Q

 yoki 

F

t

k

rt

o

rt

o

'

'

Q





 

O‘rtacha temperatura bosimini hisoblash 

Agar issiqlik tashuvchilar temperaturalari to‘g‘ri chiziq bo‘yicha o‘zgarsa u 

holda o‘rtacha temperatura bosimi temperaturalarning o‘rta arifmetik 

qiymatlarining ayirmasiga teng bo‘ladi: 

              

2

/

)

(

2

/

)

(

!

!

2

!

2

1

!

1

!

1

'

t

t

t

t

t

rt

o











    

(6) 

 

Biroq  ishchi  suyuqliklar  temperaturasi  o‘zgarishi  to‘g‘ri  chiziqli  bo‘lmaydi. 

Shuning  uchun  (6)  tenglamani  temperaturalar  uncha  katta  o‘zgarmagan  hollarda 

qo‘llash mumkin. 

---

rt

o

t

'



  kattalikni  to‘g‘ri  oqim  uchun,  chiziqli  bo‘lmagan  o‘zgarishi  uchun 

aniqlaymiz.  Ihtiyoriy  olingan  A  kesimda  qaynoq  issiqlik  tashuvchining 

temperaturasi t`,  sovuq issiqlik tashuvchining temperaturasi  t``  bo‘lsin. Ularning 

farqi quyidagicha bo‘ladi: 

 

t``- t``= 



  

 

 

 

 (7) 

 

dF elementar yuzadan uzatilayotgan issiqlik miqdorini quyidagi tenglamadan 

aniqlaymiz: 

 

dQ=kdF



 

 

 

 

(8) 

 

dQ issiqlik uzatilganda qaynoq issiqlik tashuvchining temperaturasi dt` ga 

pasayadi, sovuq issiqlik tashuvchining temperaturasi esa  dt``  ga ko‘payadi, u 

holda: 

 

t

d

c

m

t

d

c

m

d

p

p











2

2

1

1

Q

 

yoki 

!

dt

=

1

1

Q

p

c

m

d



 va 

2

2

Q

p

c

m

d

t

d





 

 

(7) tenglamani differentsiallab unga  dt` 

 

va  dt``  larni qiymatini qo‘yamiz va 

quyidagini hosil qilamiz: 

2

2

1

1

Q

Q

p

p

c

m

d

c

m

d

d









 

yoki 

2

2

1

1

1

1

Q

p

p

c

m

c

m

d

d

























2

2

1

1

1

1

p

p

c

m

c

m

=n deb belgilaymiz, u holda 

d

Q

= -d



/n 

 

 

(9)

 

---

dQ ning ifodasini (9) tenglamaga qo‘yamiz: 

 

-d



/n=kdF



 

yoki 

                         -d



/



=kdFn   

 

 

 

(10) 

 

Agar  n  va  k  kattaliklar o‘zgarmas bo‘lsa, u holda (3.3.5) tenglamani  

1

!

2

1

1

)

(







t

t

 

dan    

2

!

!

2

1

!

1

)

(







t

t

  gacha va  0  dan  F  gacha integrallab quyidagini topamiz. 

 









F

dF

nk

d

0

/

2

1









 

yoki 

ln



1

/



2

=nkF 

bundan  

n= (ln



1

/



2

)/kF 

 

(11) 

 

(11) tenglamani integrallaymiz: 

 

Q=( 



1

-



2

)/n  

 

(12) 

 

va unga (12) tenglamadan n ning qiymatini qo‘yamiz. 

 

Q=(



1

-



2

)/ (ln



1

/



2

)  

 

(13) 

 

(13) tenglamadagi  



t

urt

  kattalikni temperaturaning o‘rtacha logarifmik bosimi deb 

aytiladi. 

 

To‘g‘ri oqimli IAA lar uchun 

  



t

urt

=

 

)

(

2

1

t

t







-

)

(

2

1

t

t







/2.3lg[

)

(

2

1

t

t







-

)

(

2

1

t

t







] (14) 

---

Xuddi shunday yo‘l bilan qarshi oqimli IAA lari uchun  



t

urt  

 aniqlanadi. 



t

urt= 

)

(

2

1

t

t







-

)

(

2

1

t

t







/2.3lg[

)

(

2

1

t

t







-

)

(

2

1

t

t







] (15) 

Qarshi oqimli IAA larining    



t

urt  

 kiymati to‘g‘ri oqimli IAA larining  



t

urt  

kiymatidan xar doim katta bo‘ladi. Shuning uchun qarshi oqimli IAA lari o‘lchami 

kichik bo‘ladi. IAA larning tejamliligi uning foydali ish koeffitsenti (F.I.K.) orqali 

aniqlanadi.  F.I.K.  sovuq  issiqlik  tashuvchini  isitish  uchun  sarflangan  kaynoq 

issiqlik tashuvchining issiqlik ulushini ko‘rsatadi. 

 

IAA larining issiqlik balansi odatda quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi: 

 

Q

1

+Q

2

+Q

3

=Q

XIS

 yoki q

1

+q

2

+q

3

=100% 

Bu  yerda    Q

xis

–qaynoq  issiqlik  tashuvchi  atrof  muhit  temperaturasigacha 

sovutilganda  u  berishi  mumkin  bo‘lgan  issiqlik  mikdori;    Q

1

  –  sovuq  suyuqlikni 

isitish  uchun  sarflangan  issiqlik  mikdori;    Q

2

  –IAA  dan  chikayotgan  qaynoq 

suyuqlik bilan issiqlik isrofi;  Q

3

 – atrof muhitga issiqlikni isrof bulishi. Quyidagi  

,%

%

100

Q

Q

1

1









q

хис

. 

 

nisbatni IAA ni F.I.K. deyiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. ISSILIK TASHUVCHILAR VA ULARNING ENERGETIK HISOBI 

 

---

Issiqlik tashuvchilar to‘g‘risida asosiy ma’lumotlar va ularning issiqlik 

fizikaviy xossalari. 

Suv  bug‘i  zamonaviy  issiqlik  energetikasining  asosiy  ish  jismidir.  Undan 

ko‘pchilik texnologik jarayonlarda ham foydalaniladi. Shuning uchun ham suv va 

suv bug‘ining termodinamikaviy xossalarini tekshirish katta ahamiyatga ega. 

Jismni  suyuq  holatidan  gaz  holatiga  o‘tish  jarayoni  bug‘  hosil  bo‘lish  deb 

aytiladi. Suyuqlikning faqat erkin sirtidan va har qanday temperaturada bug‘ hosil 

bo‘lish jarayoniga bug‘lanish deyiladi. Bug‘lanishning mohiyati shundan iboratki, 

suyuqlik sirtidagi tezligi yuqori, ya’ni kinetik energiyasi katta bo‘lgan molekulalar 

qo‘shni  molekulalarning  tortishish  kuchlarini  yengib  suyuqlikdan  atrof  muhitga 

uchib chiqadilar. Bug‘lanish suyuqlikning tabiatiga va temperaturasiga bog‘liqdir. 

Temperatura  ko‘tarilishi  bilan  bug‘lanish  tezligi  ortadi.  Bug‘lanish  jarayonida 

suyuqlikning  temperaturasi  kamayadi,  chunki  suyuqlikdan  tezligi  yuqori  bo‘lgan 

molekulalarning uchib chiqishi tufayli qolgan molekulalarning o‘rtacha energiyasi 

pasayadi. 

Suyuqlikka  issiqlik  uzatilganda  uning  temperaturasi  ko‘tarilib  bug‘lanish 

jadallashadi.  Suyuqlikning  tabiatiga  va  bosimiga  mos  temperaturada  bug‘lanish 

suyuqlikning  butun  hajmi  bo‘yicha  ro‘y  beradi.  Natijada  jadal  ravishda  bug‘ 

pufakchalari  idish  devorlariga  hamda  suyuqlik  hajmida  paydo  bo‘ladi  va 

kattalashib suyuqlik sirtiga qalqib chiqib yoriladi. Bunday hodisa qaynash deyiladi. 

Qaynash  suyuqlik  sirtidagi  bosimga  bog‘liq,  ya’ni  bosim  ortsa,  qaynash 

temperaturasi ham ortadi va aksincha. Jismni gaz holatidan suyuq holatiga o‘tishi 

kondensatsiya  deb  aytiladi.  Kondensatsiya  jarayoni  bug‘  hosil  bo‘lishi  kabi 

o‘zgarmas  temperaturada  ro‘y  beradi.  Bug‘ning  kondensatsiyalanishi  natijasida 

hosil bo‘lgan suyuqlikka kondensat deyiladi. Qattiq jismni birdaniga bug‘ holatiga 

o‘tishi  sublimatsiya  deyiladi.  Bug‘ning  qattiq  holatga  o‘tishi  esa  desublimatsiya 

deyiladi.  

Suyuqlik sirtidan qancha molekula uchib chiqib gaz holatiga o‘tsa va xuddi 

shuncha  molekula  kondensatsiyalanib  suyuqlik  holatiga  qaytsa,  bunday  hodisa 

to‘yinish  holati  deb  qabul  qilingan,  ya’ni  bug‘  suv  bilan  muvozanatda  bo‘ladi. 

---

Suyuqlik bilan dinamik muvozanatdagi bug‘ to‘yingan bug‘ deyiladi. Suyuqlikning 

erkin sirti ustidagi bo‘shliqni to‘yintiradigan bug‘ga nam bug‘ deyiladi.  To‘yingan 

nam  bug‘da  mayda  suv  tomchilari  bo‘ladi.  Hosil  qilingan  nam  bug‘ga  yana 

qo‘shimcha issiqlik miqdori uzatilsa, uning tarkibidagi juda mayda suv tomchilari 

bug‘ holatiga o‘tadi va to‘yingan quruq bug‘ hosil bo‘ladi.  

Nam  bug‘dagi  quruq  to‘yingan  bug‘ning  massaviy  ulushiga  bug‘ning 

quruqlik  darajasi  deyiladi  va    x    harfi  bilan  belgilanadi.  Nam  bug‘dagi 

suyuqlikning  massaviy  ulushiga  namlik  darajasi    deyiladi  va  y  harfi  bilan 

belgilanadi  va    y=1-x    bo‘lishi  tabiiy.  To‘yinish  temperaturasidagi  qaynayotgan 

suyuqlik uchun  x=0, quruq to‘yingan bug‘ uchun esa  x=1. 

Demak,  quruqlik  darajasi  0  dan  1  gacha  o‘zgarishi  mumkin.  To‘yingan 

quruq  bug‘ga  o‘zgarmas  bosimda  yana  qo‘shimcha  issiqlik  miqdori  uzatilsa,  u 

holda uning temperaturasi ko‘tariladi va u o‘ta qizdirilgan bug‘ holatiga o‘tadi.  

O‘ta qizdirilgan bug‘ning temperaturasi va solishtirma hajmi shu bosimdagi 

quruq  to‘yingan  bug‘nikidan  yuqori  bo‘ladi.  O‘ta  qizdirilgan  bug‘ni  suyuqlik 

sirtida  olib  bo‘lmaydi.  O‘ta  qizdirilgan    bug‘  va  quruq  to‘yingan  bug‘ning  shu 

bosimdagi  temperaturalar  farqiga  qizdirish  darajasi  deb  aytiladi.  O‘ta  qizdirilgan 

bug‘  to‘yinmagan  bo‘ladi,  chunki  uning  shu  bosimdagi  solishtirma  hajmi  quruq 

to‘yingan bug‘nikidan yuqori, zichligi esa kam bo‘ladi.  

O‘ta  qizigan  bug‘  o‘zining  fizikaviy  xossalari  bo‘yicha  gazlarga 

yaqinlashadi.  

 

 

 

 

 

Suv bug‘ining Pv – diagrammasi 

Suv bug‘ining  Pv – diagrammasini ko‘rib chiqamiz (19-rasm). 

 

---

 

 

 

 

 

 

19-rasm. Bug‘ hosil bo‘lishining Pv