Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги умиров С. Э., Қодиров З. З

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1-
БОБ. ЭПИДЕМИОЛОГИЯ ФАНИ ВА УНИНГ ПРЕДМЕТИ. КЛИНИК 
ЭПИДЕМИОЛОГИЯГА КИРИШ 
Эпидемиология атамаси юнонча “эпи” (“орасида”), “демос” (“халқ”) ва 
“
логос” (“фан”) сўзларидан келиб чиққан. Таклиф этилган кўплаб таърифлар 
орасидан қуйидаги таъриф ушбу фан асосида ётувчи тамойилларни ва 
жамоат соғлиғини сақлашдаги замонавий мавқеини ўзида тўлиқроқ 
мужассам этган: 
Эпидемиология – жамиятда касалликлар пайдо бўлиш сабабларини ва 
тарқалиш хусусиятларини, олинган билимларни соғлиқни сақлаш 
муаммоларини ҳал этишда қўллаш мақсадида, ўрганувчи фандир (Last J.M., 
1988).
Эпидемиология фан сифатида шаклланишининг ибтидосидаёқ тадқиқот 
объекти – ўрганиш предмети эпидемиялар пайтида аҳолининг (ҳаётнинг 
организмдан юқори даражада ташкил топиши) касалланиши бўлган. Мана шу 
жиҳат эпидемиологиянинг клиник табобатдан (тадқиқот объекти – ҳаётнинг 
организм ва организмдан қуйи даражада ташкил топиши) принципиал фарқи 
ҳисобланади. Тарихан эпидемик жараён ҳақидаги таълимот, яъни юқумли 
касалликларнинг тарқалиши ҳақидаги фан кўринишида қарор топган 
эпидемиология бугунги кунда ушбу тушунча доирасидан чиқиб, 
фундаментал фан сифатида намоён бўлмоқда, ҳамда аҳоли ўртасида 
касалликлар нега пайдо бўлади ва қандай кўламда тарқалади, қанақа 
детерминантлар қай йўсинда ва қайси даражада аҳоли саломатлигига дахлдор 
каби саволларни, муаммоларни ўрганишга киришмоқда. Бунинг боиси 
шундаки, ушбу фаннинг табиий ва тадрижий ривожланишига мувофиқ 
равишда эпидемиологиянинг ўрганиш предмети, унинг ички моҳиятидан 
қатъий назар (яъни нафақат инфекцион патология), аҳоли ўртасида 
тарқалаётган исталган нозологик шакл бўлиши мумкин деган тасаввурлар 
шакллана борди. Бундай қарашлар натижаси ўлароқ эпидемиология бутун 
табобатнинг услубий асосига айланиб бормоқда. Шу боис мазкур фанга 

---

“
эпидемиология – соғлиқни сақлашнинг ташхисий предметидир” деган баҳо 
берилган (J. Gordon, 1954).
Юқорида қайд этилганлардан келиб чиқиб эпидемиологиянинг ўрганиш 
предмети: 
• 
аҳоли ўртасида (популяцияда) исталган патологик ҳолатларнинг келиб 
чиқиш ва ривожланиш жараёни, 
• 
саломатлик ҳолати (патологик ҳолатларнинг келиб чиқиш ва ривожланиш 
имкони йўқлиги) ҳисобланади.
Эпидемиология мустақил фан сифатида ўзига хос алоҳида илмий 
тадқиқот усулларига эга. Замонавий табобат популяцион эпидемиологик 
усулларга нафақат инфекцион, балки барча патологияларнинг ривожланиш 
сабабларини очиб берувчи энг аниқ, холис ва якуний босқич сифатида 
қарамоқда. Популяцион ёндошув (популяция – лотинча populatio, лотинчада 
populus – 
халқ, аҳоли демакдир) патологик ҳолатларни аҳоли ўртасида 
ўрганишни англатади. Айнан популяцион эпидемиологик тадқиқотлар
радиацион нурланиш, баъзи кимёвий моддалар таъсироти ва айрим турдаги 
хавфли ўсмалар ўртасидаги, катта дозадаги кофе истеъмол қилиниши ва 
юрак ишемик касаллиги ўртасидаги, тамаки чекиш ва ўпка раки ўртасидаги 
боғлиқликни яққол очиб бера олди.
Эпидемиология аҳолининг муайян гуруҳлари ўртасида касалланиш 
миқдорини (частотасини) ва тарқалиш хусусиятларини ўрганиш билан 
шуғулланади. Частота нафақат мутлақ миқдорни, балки қаралаётган аҳоли 
гуруҳлари ўртасидаги касалланиш хавфини акс эттирувчи кўрсаткичларни 
ҳам қамраб олади. Кўрсаткич – ҳодисанинг гуруҳда тақсимланишидир. 
Бошқача айтганда кўрсаткич ҳодиса миқдорини гуруҳ ўлчамига бўлишдан 
(тақсимлашдан) келиб чиқувчи бўлинмадан иборат катталик бўлиб, 
эпидемиологик таҳлил ва тадқиқотларда муҳим ўрин тутади, чунки у 
аҳолининг турли гуруҳлари ўртасида асосли таққослашни амалга ошириш 
имконини беради. Тарқалиш хусусиятлари касалликларни вақт мобайнида 

---

(замонда), пайдо бўлиш жойига қараб (маконда), ҳамда беморларнинг 
шахсий тавсифлари бўйича таҳлил этиш натижасида аниқланади. 
Эпидемиологик усуллардан, шунингдек, касалликнинг келиб чиқиш 
сабабларини (этиологиясини) ва унинг пайдо бўлишига кўмаклашувчи 
хавфли омилларни аниқлаш учун ҳам фойдаланилади. 
Даволовчи врач ўз эътиборини алоҳида индивидуум соғлигига қаратса, 
эпидемиолог бутун аҳолининг (популяция) ёки унинг айрим гуруҳларининг 
саломатлиги борасида фаолият юритади. Масалан, ичак дисфункцияси билан 
касалланган бемор мурожаат этганида, даволовчи врач ҳам, эпидемиолог ҳам 
тўғри ва эрта ташхис қўйилишидан манфаатдор. Лекин одатда даволовчи 
врач ўз ҳатти-ҳаракатини беморни даволаш ва парваришлашга йўналтиради. 
Эпидемиолог эса ўз эътиборини инфекция манбаи, юқиш йўли, юқтириш 
омилларини аниқлашга, мазкур омиллар таъсирига дучор этилган бошқа 
кишилар мавжудлигини, уларнинг сонини билишга, инфекциянинг янада 
тарқалиш эҳтимоллигини баҳолашга, касалланишнинг тарқалиб кетмаслигига 
қаратилган тадбирларни амалга оширишга қаратади. Натижада, даволовчи 
врач ва эпидемиолог айнан бир беморнинг ўзини турлича “кўришади”. 
Эпидемиология – нафақат фан, балки амалиёт ҳамдир. Эпидемиологик 
амалиёт аҳоли саломатлигини “ташхис этиш”, касалликларнинг олдини олиш 
ва улар билан қарши курашишни режалаштириш, ташкиллаштириш ҳамда 
амалга 
ошириш 
билан 
шуғулланади. 
Эпидемиологик 
ахборот 
касалликларнинг олдини олишга қаратилган стратегияни режалаштириш ва 
баҳолаш учун ҳам, касаллик ривожлангач эса тактикани белгилаш -
беморларни “олиб бориш” учун қўлланма сифатида ҳам фойдаланилади.
Эпидемиологик тадқиқотлар натижалари клиник қарорларларни қабул 
қилиш жараёнида ҳам муҳим маълумотларни бера олиши мумкинлиги 
аниқлангач, эпидемиологияда ўзига хос янги йўналиш – клиник 
эпидемиология пайдо бўлди.