Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
90 
 
ergokristin  alkaloidini  to‗planishi  ma‘lum  bo‗ldi.  SHu  bilan  birga  shoxkuyani 
alkaloidlar  saqlaymaydigan  xillari  (rasa)  ham  bor  bo‗lib,  aralash,  kengbargli 
o‗rmonlarda,  Sibir,  Uzoq  SHarqdagi  shoxkuyani  alkaloid  saqlaydiganlari  60-80%ni 
tashkil  qilishi,  janubiy  mintaqalarda  (Rossiya)  va  Qozog‗istonda  alkaloid  saqlovchi 
shoxkuya guruhlari ko‗pchilikni tashkil qiladi. 
Turli  geografik  zonalarda  o‗suvchi  ayrim  o‗simliklarda  kimyoviy  tarkibi  bir-
biriga  yaqin  kimyoviy  moddalar  ham  bo‗ladi.  Masalan  dorivor  valeriana  o‗simligini 
VILRda  etishtirilganda  ildizpoya  va  ildizidagi  biofaol  moddalar  bir  xilligi  aniqlandi. 
YAna  shuni  ham  aniqlandiki  efir  moyi  ildiz  tarkibida  ildizpoyadan  ko‗p  saqlaydi, 
valepotriatlar (iridoidlar) esa ildizpoyada deyarli 2 barobar ildizdan ko‗p saqlaydi. Bu 
ma‘lumotlar  mahsulotni  tahlilida  o‗rtacha  namuna  olishda  katta  ahamiyatga  ega 
bo‗ladi. YAna shuni ham aniqlanganki valeriana o‗simligini klimandjarada o‗sadigan 
turini er ostki va ustki qismida valepotriatlar borligi, hatto ildizpoyadan ko‗ra bargida 
ko‗pligi aniqlangan.  
Ko‗pchilik biologik faol moddalar, alkaloidlar, flavonoidlar va boshqalar hujayra 
shirasida erigan holda bo‗ladi, shuning uchun ularga tashqi muhit ta‘sirini o‗rganish 
uchun  o‗simlikning  shu  qismidan  o‗sha  moddalarni  ajratib  olinadi.  Ammo  shunday 
birikmalar  ham  borki,  masalan  mono-  va  seskviterpenlar  bo‗lib,  ular  efir  moylari 
tarkibida  saqlanadi  va  efir  moyli  bezlarda  to‗planadi.  Ekologik  sharoitlar  o‗simlik 
organlaridagi bezlarni ko‗p yoki kam bo‗lishiga ta‘sir ko‗rsatar ekan. Lavanda dorivor 
marmarak (Salvia officinalis) va oq yasnotka (Lamium album) o‗simliklaridagi bezlar, 
o‗simlikni  dengiz  sathidan  qancha  balandlikda  o‗sishiga  qarab  soni  ko‗p  yoki  kam 
bo‗lar  ekan.  Jadval 6  dan ko‗rinib  turibdiki,  o‗simlik  dengiz  sathidan  balandlashgan 
sari  bezlar  soni  oshib  borar  ekan.  YAsnotkadoshlar  (Lamiaceae)  oilasiga  mansub 
o‗simliklar  ma‘lumki  ko‗pchiligi  efir  moyiga  boy  o‗simliklar  hisoblanadi  va  ularni 
ko‗pchiligi quruq joylarda o‗sadiganlari bargni 1 xil qismi (edinitsa)dagi bezlari, etarli 
darajadagi  namlik  ko‗p  joylarda  o‗sadigan  xillaridan  ko‗p  bezlar  saqlashi  ma‘lum 
bo‗ldi.