Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

NOTA BENE ! 

Jinoiy qilmish

  –  aybdorning ongli, ixtiyoriy faol yoki passiv xulq-

atvoridir. 

 

Faqatgina jinoyat tarkibi obyektiv tomonining belgilarini ko‘rsatuvchi 

va to‘rtta quyidagi qismdan iborat qilmish jinoyat-huquqiy ahamiyatga 

ega: 

– huquqqa xiloflik; 

– ijtimoiy xavflilik; 

– onglilik; 

– ixtiyoriylik. 

Ijtimoiy xavflilik

  va undan kelib chiqadigan 

huquqqa xiloflik

 

jinoyatning asosiy belgilaridir. Ammo ulardan qilmishning jinoyat-

huquqiy tushunchasi kelib chiqmaydi, balki ular faqat jinoyat-huquqiy 

ahamiyatga (yoki taqiqqa) ega bo‘lgan harakat yoki harakatsizliklar 

ro‘yxatini belgilash bilan chegaralanishadi.  (Ushbu tushunchalar 

to‘g‘risida mazkur tom III bobining «Jinoyat belgilari» deb nomlangan 2-§ 

ga qarang.) 

Onglilik 

–  qilmishni  obyektiv tomondan tavsiflovchi belgisi sifatida 

shaxsning qilmishni sodir qilishni ongli nazorat qilishini, ya’ni shaxsda 

fiziologik va jismoniy jihatdan bunday nazoratni amalga oshirish 

imkoniyatining mavjudligini anglatadi. 

Qilmishni ongsiz ravishda sodir qilish, masalan, uyquda yoki refleks 

tana harakatlari orqali sodir qilish qilmishning jinoyat-huquqiy 

ahamiyatini, jinoiyligini istisno qiladi. 

Shu bilan birga, qilmishni ongsiz ravishda –  mastlik holatida sodir 

etish  –  ongli ravishda qilmish sodir etish deb baholanadi, chunki u o‘z 

159 

 

---

ixtiyori va ongi bilan mastlik holatiga tushgan. Bu holat JK 56-moddasiga 

muvofiq, og‘irlashtiruvchi holat deb baholanadi va shaxs umumiy 

asoslarda jinoiy javobgarlikka tortiladi. 

Ixtiyoriylik

  –  (qilmishni  obyektiv tomonidan tavsiflovchi belgi) 

qilmishning ong nazorati ostida sodir qilinishida shaxsning qilmishni sodir 

qilmasdan boshqa xulqni tanlay olishi real imkoniyatining mavjudligidir. 

Ixtiyoriylik obyektiv belgi bo‘lib, u shaxsning u yoki bu xulqni tanlashida 

tashqi ta’sirlar ostida yuzaga kelgan yengilmas kuchlarning to‘siq 

bo‘lmasligida ifodalanadi. Bu holatda ixtiyoriylik subyekt belgilardan farq 

qiladi, zero ular ijtimoiy xavfli qilmish sodir qilishga qaratilgan ongning 

ayb shaklini ifodalaydilar. Noixtiyoriylik ham jinoyat sodir qilinishining 

salbiy belgisi, ya’ni u qilmishning o‘zini va uning jinoyat-huquqiy 

ahamiyatini inkor qiladi. 

Ehtiyotsizlik orqasida sodir qilingan jinoyatlarga ham irodalilik xos. 

Ehtiyotsizlik ortida sodir qilinadigan jinoiy harakatsizlikda kerakli ongli 

harakatning sodir qilinmasligi to‘g‘risida so‘z boradi. Bu holatda biror 

obyektga nisbatan shaxsning ruhiy xususiyatlari (e’tibori yoki ongi) 

qaratilishi imkoniyati va zarurati bor edi. Shu sababli, bu belgi 

harakatsizlikka ham xos. 

Bu belgining muhimligini ta’kidlar ekanmiz, qonun chiqaruvchi 

jismoniy yoki ruhiy zarurat (yoki majburiyat) ortida qonun bilan 

qo‘riqlanadigan huquq va manfaatlarga zarar yetkazish  oxirgi zarurat 

ekanligi to‘g‘risidagi qoidalarni hisobga olgan holda hal qiladi. Buyruq 

yoki boshqa vazifani ijro etishda ixtiyoriylik belgisi haqidagi masala ham 

xuddi shunday hal etiladi. 

Bu to‘rt belgining birligi obyektiv tomonning elementi – qilmishning 

har ikki shakliga – harakat va harakatsizlikka ham xos. 

Harakat 

inson xulq-atvorining faol shaklini ifodalaydi. Umumiy 

tushunishga ko‘ra, bu obyektiv olamdagi o‘zgarishlarni keltirib 

chiqaradigan tana a’zolarining harakati, tashqi ko‘rinishidir. Jinoyat sodir 

qilinayotganda  subyekt  voqealar rivojini kutib o‘tirmaydi, balki kutilgan 

natijaga erishish uchun bevosita voqealar rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. 

160 

 

---

Shunday qilib, qilmish xulqning ayrim ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, ma’lum 

motivlardan kelib chiqadi va ma’lum maqsadlarga qaratilgan bo‘ladi.