3-Mavzu: Numizmatika fani, shakllanishi va taraqqiyoti. G‟arb va Sharq mamlakatlari numizmatikasi. Reja

Qadimgi Rim tangalari.

 

Dastlab  Rim  respublikasi,  keyinroq  Rim  imperiyasi  о‗sha  zamon  uchun 

muhim  iqtisodiy  omil  bо‗lgan  tanga  zarb  etish  san‘atini  mukammal  egallaganligi 

hozirgi kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda. 

Apenin  yarim  orolining  о‗rta  qismida  Tibr  daryosi  oqib  о‗tadi.  Bu  daryo 

tog‗lardan  boshlanib,  tekislik  bо‗ylab  dengizga  oqib  о‗tadi.  Tekislik  orasida 

tepaliklar  bо‗lib,  qadim  zamonda  bu  tekislik  botqoqlik    bо‗lib,  tepaliklar  esa 

yaproqli  о‗rmon  bilan  qoplangan.  Tekislikda  lotinlar  qabilasi  yashagan.  Tibr 

dengiziga  quyiladigan  joydan  25  kilometr  narida,  daryoning  sо‗l  qirg‗og‗idagi 

tepaliklarda  kichkina  Rim  shaharchasi  bunyodga  kelgan.  Rivoyatlarga  kо‗ra,  u 

eramizdan avvalgi VIII asr о‗rtalarida barpo qilingan. Rim va uning atrofida lotin, 

sabiyan  va  etrusk  qabilalari  yashaganlar.    Bular  birlashib  Rim  davlatiga  asos 

solganlar. Bular Rimning eng qadimgi aholisi bо‗lib, ular patritsiylar deb atalgan. 

Patritsiylar  (lotincha,  «pater»  о‗zbekchada  ota  degan  sо‗zni  bildiradi)  ota  – 

bobolari  shaharga  asos  solganliklari  bilan  faxrlanib  yurardilar.  Patritsiylarning 

nufuzli  oqsoqollardan  «keksalar  kengashi»  tuzilgan  bо‗lib,  lotincha  senat  deb 

atalgan. Dastlab Rimni senat va podsho idora qilardi. 

  Rimda  hunarmandchilik  va  savdo  rivojlana  boshlagan.  Bozorlarda,  ya‘ni 

formalarda hunarmandchilik, qishloq xо‗jalik mahsulotlari va chorva mollari bilan 

savdo  qilish  kuchaygan.  Bu  tanga  –  pullarning  muomulaga  yanada  kо‗proq 

chaqirishni talab qilardi. 

---

  Mil. av. 510-509 yillarda Rimning mahalliy aholisi qо‗zg‗olon kо‗tarib, о‗z 

podsholarini jabr – zulmligi tufayli taxtdan ag‗darib, uni quvib yuborganlar. Rimda 

podsho boshqaradigan xokimiyat yо‗q qilingan. Uning о‗rniga respublika ma‘lum 

muddatga saylab qо‗yiladigan kishilar idora qiladigan davlat barpo bо‗lgan. Rimda 

davlatning oliy xokimiyati xalq kengash – konsullar hisoblangan. 

Rimliklar mil. av. 238 – yilda Karfagenning zaifligidan foydalanib, Sardiniya 

va  Korsika  orollarini  bosib  oladilar.  Sulh  muzokaralariga  kо‗ra,  Sardiniya 

1mln.tonna  kumush  beradi.  Shuningdek  Karfagen  va  Sardiniya  kumush 

konlarining  chuqurligi  1kilometrgacha  chuqurlikkacha  yetib  borgan.  Rimning 

koloniyalarini bosib olishining kо‗p qismi Reyn bilan bog‗liq. 1886 yilgi «Gorniy 

jurnal»  ida  shunday  yozilgan  edi.«Reynning  о‗ng  qirg‗og‗ida  rim  tog‗  ishlarini 

Vogaza yaqinidagi Jiroman va Markirxada uchratish mumkin…». «Yuqori Elzasda 

200  sajendan  ortiq  rim  shaxtalari  joylashgan…».  «Prireyna  viloyatida  rimliklar 

Shvarsvaldeda  kumush  konlariga  ega  bо‗lgan».  Bu  hududlarning  barchasi  Yuliy 

Sezar  bosib  olgandan  keyin  Rimning  Galliya  provinsiyasiga  tegishli  edi. Shuning 

uchun ham Galliyada galliya kumushidan Yuliy Sezar tangasi zarb qilingan. 

  Qadimda  Rim  respublikasida  tovar  –  pul  munosabatlari  takomillashib, 

rivojlanib  bordi.  Buning  natijasida  Rimda  juda  kо‗plab  pullar  zarb  qilina 

boshlandi.  Jumladan  eng  qadimgi  Rim  tangalaridan  biri  Rim  assisdir.  Ass  - 

qadimgi Rim pul birligi bо‗lib, kumushdan ishlangan bо‗lgan. Rim respublikasida 

mil.av.VI  asrning  2-yarmidan  qо‗yilgan  tangalar  chiqarila  boshlagan.  Ass  rim 

funti, librama teng bо‗lgan, shuning uchun u libral assi deb atalgan. Mil. avvalgi III 

asr  boshlarida  ass  1  g  16  funtga  kamaygan,  ya‘ni  54,59  grammga  teng  bо‗lgan. 

Miloddan  avvalgi  218  yilda  1g‗12  funtga  kamaygan,  ya‘ni  27,3  grammga, 

miloddan avvalgi 89 –yilda esa 1g‗24 funga kamaygan, ya‘ni 13,46 grammga teng 

bо‗lib  qolgan.  Assning  og‗irligi  kamayib  borgan  sari  unga  bо‗lgan  talab  ham 

pasayib  borgan.  Ayni  shu  davrdan  boshlab  mis  tangalar  muomolaga  chiqarila 

boshladi. 

Ass aversida ikki yuzli Yanus tasviri, reversda esa kema burni va undan keyin 

tanga qiymatini bildiruvchi 1 belgisi mavjud bо‗lgan. Mil.avv. 217 yilgacha 10 ass 

1 kumush dinorga teng bо‗lgan.Shuningdek mil.avvalgi III asrda zarb qilingan rim 

kumush tangasi aversida Ona bо‗ri va о‗g‗il bolalar tasvirlangan. 

Yana bir qadimgi Rim tangalaridan biri denariydir. Denariy (lotincha dinarius 

sо‗zidan  olingan)  rim  kumush  tangasidir.  Bir  denariy  kumush  tangasi  –  10  mis 

assga teng bо‗lgan. Denariy zarb qilina boshlaganda bir denariy 1,72 funtni tashkil 

qilgan, ya‘ni 4,55 grammni tashkil qilgan.  

Mil.  av.217  yilda  denariy  1.84  funtga  pasaygan,  ya‘ni  8,9  grammni  tashkil 

qilgan  va  16  assga  teng  bо‗lib  qolgan.  Neron  davrida  (54-88  yy)  denariy  1,96 

funtni tashkil etgan, ya‘ni 3,41 grammga teng bо‗lib qolgan. 

---

О‗rta  asrlarda  denariy  eng  kо‗p  muomolada  bо‗lganligi  uchun  kо‗pchilik 

davlatlar  denariyni  turli  davlatlarda  boshqa  –  boshqa  nomlar  bilan  atalgan. 

Masalan, Angliyada penni, Germaniyada pfennig, Fransiyada denye deb atalgan. 

Viktoriat - qadimgi rim kumush tangalaridan biridir. Viktoriat kumush tangasi 

miloddan  avvalgi  269  yildan  zarb  qilina  boshlagan.  Viktoriatning  og‗irligi  3,9 

grammga  teng  bо‗lgan.  Keyinchalik  Rim  dinori  keng  muomalaga  kiritilib  zarb 

qilina boshlaydi, chunki dinorlar juda kо‗plab davlatlarda muomalada edi. Shuning 

uchun  viktoriatga  bо‗lgan  talab  pasaya  bordi  va  sekin  –  asta  muomaladan  chiqib 

ketdi.  

Rim respublikasi о‗zining oltin tangalari bilan ham dunyoga mashhur bо‗lgan. 

О‗sha  tangalardan biri  aureusdir.  Aureus lotincha sо‗zdan  olingan  bо‗lib,  «oltin» 

degan  ma‘noni  bildiradi.  Aureus  rim  oltin  tangasi  birinchi  bor  Yuliy  Sezarning 

harbiy yurishlaridan keyin zarb qilina boshladi.Ungacha Rimda oltin tangalar juda 

kam  chiqarilgan,  ular  sanoqli  miqdorda  bо‗lgan.  Masalan  Avgust  davrida  (30-

14yy) oyiga 40 ta oltin rim funti chiqarilgan va u 8,19 grammga teng bо‗lgan. 

Dastlab  Rim  respublikasi,  keyinroq  Rim  imperiyasi  о‗sha  zamon  uchun 

muhim  iqtisodiy  omil  bо‗lgan  tanga  zarb  etish  san‘atini  mukammal  egallaganligi 

hozirgi kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda.      

Qadimda  Rim  respublikasida  tovar  –  pul  munosabatlari  takomillashib  bordi. 

Natijada Rimda juda kо‗plab pullar zarb qilina boshlandi. Jumladan, eng qadimgi 

Rim  tangalaridan  biri  assdir.  Ass  -  kumushdan  ishlangan.  Rim  respublikasida 

miloddan  avvalgi  VI  asrning  2-yarmidan  qо‗yilgan  tangalar  chiqarila  boshlagan. 

Ass  rim  funti,  libramaga  teng  bо‗lgan,  shuning  uchun  u  libral  assi  deb  atalgan. 

Miloddan  avvalgi  III  asr  boshlarida  ass  1g  16  funtga  kamaygan,  ya‘ni  54,59 

grammga teng bо‗lgan. Miloddan avvalgi 218 yilda 1g 12 funtga kamaygan, ya‘ni 

27,3  grammga,  miloddan  avvalgi  89  –yilda  esa  1  g  24  funtga  kamaygan,  ya‘ni 

13,46  grammga  teng  bо‗lib  qolgan.  Assning  og‗irligi  kamayib  borgan  sari  unga 

bо‗lgan  talab  ham  pasayib  borgan.  Ayni  shu  davrdan  boshlab  mis  tangalar 

muomalaga chiqarila boshladi. 

  Aversida  ikki  yuzli  Yanus  tasviri,  reversida  kema  burni  va  tanga  qiymatini 

bildiruvchi  1  belgisi  mavjud  bо‗lgan.  Miloddan  avvalgi  217  yilgacha  10  ass  1 

kumush  dinorga  teng  bо‗lgan.  Shuningdek,  miloddan  avvalgi  III  asrda  zarb 

qilingan rim kumush tangasi aversida ona bо‗ri va о‗g‗il bolalar tasvirlangan. 

  Yana  bir  qadimgi  Rim  tangalaridan  biri  denariydir.  Denariy  (lotincha 

dinarius  sо‗zidan  olingan)  Rim  kumush  tangasidir.  Bir  denariy  kumush  tangasi  – 

10  mis  assga  teng  bо‗lgan.  Denariy  zarb  qilingach  bir  denariy  1,72  funtni  tashkil 

qilgan, ya‘ni 4,55 grammni tashkil qilgan.  

---

Miloddan avvalgi 217 yilda denariy 1,84 funtga pasaygan, ya‘ni 8,9 grammni 

tashkil  qilgan  va  16  assga  teng  bо‗lib  qolgan.  Neron  davrida  (54-88  yy)  denariy 

1,96 funtni tashkil etgan, ya‘ni 3,41 grammga teng bо‗lib qolgan. 

О‗rta  asrlarda  denariy  eng  kо‗p  muomalada  bо‗lgani  uchun  kо‗pchilik 

davlatlarda  denariy  turli  nomlar  bilan  atalgan.  Masalan,  Angliyada  penni, 

Germaniyada pfennig, Fransiyada denye deb atalgan.