Tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi

Puls (tomir urishi).
 Qorinchalar qonni bosim ostida tomirlarga haydaganda 
qon  tomirlarining  tebranishi  puls  deyiladi.  Pulsni  teri  ostida  yuza  joylashgan 
arteriya  qon  tomirlaridan  yelka  arteriyasi,  bilakda,  ikkiga  shoxlangan  joyda, 
chakkada va boshqa joylarda sezish va sinash mumkin. 
Qon  tomirining  har  bir  tebranishi  yurakning  har  galgi  qisqarishiga  to'g'ri 
keladi. Bir yoshli bolada puls soni minutiga 110 ta, 5 yoshda 90 ta, 10 yoshda 80 
ta, 16 yoshda kattalarning pulsiga tenglashadi. 
Odam  hayajonlanganda,  jismoniy  ish  bajarganda,  yugurganda  puls  soni 
minutiga 180-200 martaga ko'payadi. 
Qon  bosimi
.  Qon  bosimi  qonning  tomirlar  devoriga  ko'rsatgan  bosim 
kuchidan  yuzaga  keladi.  Qon  bosimi  ikki  xil  arterial  va  vena  bosimiga  bo'linadi. 
Odatda  yurak-qon  tomir  sistemasining  ish  faoliyati  asosan  arterial  bosimni 
o'ochash yo'li bilan aniqlanadi.  
Arterial  bosim  ikki  xil:  maksimal  va  minimal  bo'ladi.  Maksimal  bosim 
yurakning  chap  qorinchasi  qisqarganda  qonning  aortaga  va  boshqa  arteriya 
tomirlariga yuqori bosim bilan chiqarilishi natijasida hosil bo'ladi. U sistolik bosim 
bosim ham deyiladi. Minimal bosim yurakning chap qorinchasi kengaygan vaqtda 

---

aorta va boshqa arteriya tomirlarida bosimning kamayishi natijasida yuzaga keladi. 
U diastolik bosim ham deyiladi.  
Arterial bosim yelka arteriyasida o'lchanadi. Katta yoshdagi sog'lom odamda 
tinch  holatda  maksimal  bosim  110-120  mm.  Minimal  bosim  70-80  mm  simob 
ustuniga  teng.  Yosh  bolalarda  qon  bosimi  kattalarnikiga  nisbatan  anchagina  past 
bo'ladi. 
Odamda  arterial  qon  bosimning  normaga  nisbatan  ortishi  gipertoniya, 
pasayishi gipotoniya deb ataladi.  
Yangi  tug'ilgan  bolada  maksimal  qon  bosimi  60-65mm,  minimal  bosim 
50mm bo'ladi. bir yosh oxirida 90-105 mm, bo`ladi.  
O'g'il va qiz bolalarning qon bosimi 5 yoshgacha bir xil bo'ladi. 5 yoshdan 9 
yoshgacha  o'g'il  bolalarda  simob  ustunida  1-5  mm,  ya'ni  qizlarnikiga  nisbatan 
yuqori  bo'ladi.  9  yoshdan  13  yoshgacha  qizlarda  1-5  mm  bo'ladi.  Jinsiy  balog'at 
yoshida  o'g'il  bolalarda  qon  bosimi  biroz  ko'tariladi.  Bolaning  yoshi  ortishi  bilan 
qon  tomirlar  devorining  torayishi,  tana  vazniga  nisbatan  yurak  massasi  va 
hajmining  sekin  ortishi  hisobiga  qon  bosimi  ham,  puls  bosimi  ham  ortib  boradi, 
biroq  qizlarda  ancha  sust  ortadi.  Bu  esa  o'g'il  bolalarda  yurak  sistolik  hajmining 
yuqori bo'lishi bilan izohlanadi.  
Qon  bolalarda  kattalarga  nisbatan  tomirlarda  ancha  tez  oqadi.  Yangi 
tug'ilgan  bolada  qon  organizmdan  12  sekundda  3  yoshda  15  sekundda  katta 
odamda  esa  22  sekundda  aylanib  chiqadi.  Bolalarda  qonning  aylanib  chiqishi 
uchun  kam  vaqt  sarflanishiga  sabab  shuki,  ularning  qon  tomirlari  kalta  bo'ladi, 
yuragi tez ishlaydi.